Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

Текшириш учун саволлар. 
1. Она тили ўқитиш методикасининг предмети нимадан иборат? 
2. Она тили ўқитиш методикасининг асосий вазифаларини таърифлаб беринг. 
3. Она тили ўқитиш методикасининг асосий бўлимларини айтиб беринг. 

---

Она тили ўқитиш методикаси фанининг
методологик ва илмий асослари 
Она тили ўқитиш методикасининг методологик асоси борлиқни билиш назариясидир. 
Она тили ўқитиш методикасининг бош вазифаси ўқувчиларнинг ўзбек тили луғат бойлигини 
тўлиқ ўзлаштириб олишларини таъминлашдир. 
Маълумки, жамиятда тил кишилар ўртасидаги алоқанинг зарурий воситасидир. Тилсиз 
жамиятнинг яшаши мумкин эмас; тилнинг алоқа воситаси сифатидаги роли узлуксиз ортиб 
боради. 
Тил борлиқни оқилона , мантиқий билиш воситасидир. Тил бирликлари ва формалари 
ёрдамидагина билиш жараёнида умумлаштириш, тушунчани муҳокама ва хулоса билан боғлаш 
амалга оширилади. 
Тил ва нутқ тафаккур билан узвий боғланади. Фикр нутқда шаклланади ва реаллашади. 
Тилни эгаллаш ва нутқ ўстириш билан ўқувчининг фикрлаш қобилияти ҳам ўсади. 
Мактабнинг вазифаси тилни кишилар орасидаги муносабатнинг ривожланган нозик 
қуролига айлантириш ҳисобланади. 
Методик фан сифатида она тили ўқитиш методикаси бошлағич таълим стандарти белгилаб 
берган вазифаларини амалга оширади, яъни тафаккур қилиш фаолиятларини кенгайтиришга , 
эркин фикрлай олиши, ўз фикрини оғзаки ва ёзма равишда равон баён қила олиши, жамият 
аъзолари билан эркин мулоқотда бўла олиш кўникма ва малакаларини ривожлантириш метод ва 
усулларини ишлаб чиқади. 
Билиш назариясига кўра аналитик-синтетик ишлар ёрдамида тил устида кузатишдан умумий 
хулоса чиқаришга, назарий таъриф ва қоидага, шулар асосида яна оғзаки ва ёзма тарзидаги нутқий 
алоқага , тўғри ёзув ва тўғри талаффузга ўтилади. ўқувчилар жонли нутқий алоқага тўғри 
талаффуз ва тўғри ёзувни элементар назарий маълумотлар асосида амалий эгаллаш орқали 
киришадилар. Улар тил материалларини кузатиш, таҳлил қилиш орқали элементар назарий 
қоидалар чиқарадилар. ўрганган, ўзлаштирилган назарий қоидаларни амалиётга онгли равишда 
тадбиқ этадилар. 
Мактабда она тили ўқитиш методикасининг бундай йўналиши ҳақиқатни билиш 
қонуниятларига ҳам , ҳозирги замон дидактикаси вазифаларига ҳам мос келади.
Таълим соҳаси давлат сиёсатининг асосий тамойиллари белгилаб берилди. 
Мазкур таълим тамойиллари, яъни; 
- таълим ва тарбиянинг инсонпарвар , демократик характерда эканлиги; 
- таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллиги; 
-умумий ўрта, шунингдек, ўрта махсус касб-ҳунар таълиминингмажьурийлиги; 
- таълим тизимининг дунёвий характерда эканлиги; 
- давлат таълим стандартлари доирасида таълим олишнинг ҳамма учун очиқлиги ; 
- таълим дастурларини танлашга ягона ва табақалаштирилган ёндашув; 
- билимли бўлишни ва истеъдодни рағбатлантириш; 
- таълим тизимида давлат ва жамоат бошқарувини уйғунлаштириш; 
кабилар бошланғич таълимда она тили ўқитиш методикасининг вазифаларини белгилаб, 
аниқлаштириб берилади. 
Бошланғич таълим, умумий ўрта таълим олиш учун зарур бўлган саводхонлик , билим ва 
кўникма асосларини шакллантириб беради. 
Ўз вазифаларини белгилаб олишда таълим соҳасидаги давлат ҳужжатларига таянади. 
Кейинги йилларда мустақиллик шарофати билан таълимни тубдан ислоҳ қилиш давлат 
сиёсатининг асосий йўналишига айланди. «Таълим тўғрисида»ги қонун ва шу асосида яратилган 
«Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» бунинг ёрқин далилидир. 
«Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да таълим соҳасини тубдан ислоҳ қилиш, ривожланган 
демократик давлатлар даражасида, юксак маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берувчи юқори 
малакали кадрлар тайёрлаш миллий тизимни яратишдир. 
«Кадрлар тайёрлаш соҳасидаги давлат сиёсати инсонни интеллектуал ва миллий ахлоқий 
жиҳатдан тарбиялаш билан узвий боғлиқ бўлган узлуксиз таълим тизими орқали ҳар тамонлама 
баркамол шахс - фуқорони шакллантиришни назарда тутади». 
Она тили ўқитиш методикаси таълим жараёнини ташкил этиш шаклларини ва усулларини 
юқоридаги мақсадларни амалга оширишга йўналтирилади. 

---

Умумий ўрта таълимнинг бир босқичи бўлган бошланғич таълим 1-4 синфларни ўз ичига 
олади.Таълимнинг бу босқичида таълимнинг янгича тизимини ва мазмунини шакллантириш учун 
ҳам қуйидагилар зарур:
-ўқувчиларнинг 
қобилиятлари ва имкониятларига мувофиқ равишда таълимга 
табақалаштирилган ёндашувни жорий этиш: 
-таълим беришнинг илғор педагогик технологияларини, замонавий ўқув-услубий 
мажмуаларни яратиш ва ўқув-тарбия жараёнини дидактик жиҳатдан таъминлаш.1 
Миллий дастурда таълим тизимининг яхлит ахборот маконини вужудга келтириш бўйича
қуйидаги кўрсатмалар бошланғич синфларда она тили ўқитиш методикаси олдидаги турган 
долзарб вазифадир: ”Замонавий 
ахборот 
технологиялари 
, 
компьютерлаштириш 
ва 
компьютер тармоқлари негизида таълим жараёнини ахборот билан таъминлаш ривожланиб 
боради. Таълим жараёнида оммавий ахборот воситаларининг мавқеи ошиб боради, телевединие ва 
радионинг таълим дастурлари интеллектуаллашуви таъминланади. Фан ва таълимнинг нашриёт 
базаси ривожлантирилади, ўқув-услубий, илмий, қомусий адабиётлар ва маълумотномалар билан 
таъминлашнинг барқарор тизими шакллантирилади”.2 
«Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури”ни амалга ошириш юзасидан Республика комиссияси 
ташкил этилади. Комиссия зиммасига қуйидаги вазифалар юклатилади. Бу вазифалар узлуксиз 
таълимнинг бошланғич таълим босқичига ҳам тааллуқлидир. Улар қуйидагилар: 
- узлуксиз таълимнинг тегишли турлари учун давлат таълим стандартларига қўйиладиган 
умумий талабларни ишлаб чиқиш; 
- умумий ўрта таълим учун давлат таълим стандартларини ва бошқа зарур норматив 
ҳужжатларни ишлаб чиқиш; 
- таълим муассасаларини зарур дарсликлар ва адабиётлар билан таъминлаш , бу ишга 
йирик олимлар ва юқори малакали мутахассисларни жалб этиш; 
- таълимни ахборот билан таъминлаш тизимини шакллантириш ва
ривожлантириш, уни жаҳон ахборот тизими билан боғлаш, оммавий ахборот 
1.Ўқувчи маънавиятини шакллантириш Кадрлар тайёрлаш миллий дастури.Т.:”Шарқ”,2000, 37- 
бет. 
2.Ўқувчи маънавиятини шакллантириш Кадрлар тайёрлаш миллий дастури.Т.:”Шарқ”,2000, 
37- бет 
воситаларининг таълим соҳасидаги вазифаларини белгилаш.1
Она тили ўқитиш методикаси билиш назариясидан ташқари психология ва педагогика 
маълумотларига ҳам таянади. Методиканинг масалаларини ҳал этишда педагогик илмлар ҳам 
ёрдам беради. Шунинг учун ҳам психология ва педагогика фанлари ҳам методиканинг 
методологик асоси ҳисобланади. 
Педагогик психология кишига таълим ва тарбия беришнинг психологик қонуниятларини 
ўрганишни ўз предмети деб билади. У ўқувчиларда тафаккурнинг шаклланишини тадқиқ қилади, 
ақлий фаолият усуллари ва кўникмаларини ўзлаштириш жараёнини бошқариш масалаларини 
ўрганади, ўқитиш жараёнинг муваффақиятлилигига , педагог билан ўқувчилар ўртасидаги ўзоро 
муносабатларга ва ўқувчилар жамоасидаги муносабатларига таъсир қилувчи психологик 
омилларни , ўқувчилардаги индивидуал-психологик фарқларни, психик ривожланишда орқада 
қолувчи болалар билан олиб бориладиган таълим – тарбия ишларининг ўзига хос хусусиятларини 
аниқлайди. Бу билан педагогик психологик методикага ўқув материалини танлашда , бошланғич 
синфларда она тилининг мазмуни ва ҳажмини ўқув материалини аниқлашда ҳамда уларни 
синфлар бўйича тақсимлаш муайян изчилликда жойлаштиришда ёрдам беради.
Ўқитишнинг самарали усул ва шаклларини белгилашга ўқувчиларнинг аналитик-синтетик 
фаолиятининг тўғри ўсишига кўмаклашади. 
Методика психология фани маълумотларига таяниб ўқитишда ўқувчиларнинг ёш ва
индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиб ёндашиш имкониятига эга бўлади.2 
Она тили ўқитиш методикаси психолингвистика фани билан ҳам узвий боғлиқдир. 
Психолингвистика методикага нутқ ҳақида баён қилиш даражаси ҳақида, фикр баён қилиш 
турларини белгиловчи омиллар ҳақида, «нутқни қабул қилиш сигналлари» аппарати ҳақида, 

---

индивидуал муносабатга ва оммавий алоқага нутқий таъсирнинг фойдаси ҳақида маълумот 
беради. Бу маълумотлар методик масалаларни ҳал қилиш учун, айниқса, боғланишли нутқни 
ўстириш методикаси учун жуда муҳимдир. 
Бошланғич синфларда она тили ўқитиш методикаси дидактика билан, яъни таълимнинг 
умумий назарияси билан ҳам боғланади. Методика дидактика белгилаб берган қонуниятлар, қоида 
ва принцпларга асосланади. Дидактиканинг принцпларга, яъни ўрганиладиган материалнинг 
илмийлиги ва мувофиқлиги, тил ва материални ўргатиш ва мустаҳкамлашда кўрсатмалилик, 
онглиллик, билим, кўникма ва малаканинг пухталиги, доимий такрорлаш, ўқувчилар билиш 
фаолиятининг активлиги, мустақиллик, ўқитишни ҳаёт билан, болаларнинг қизиқишлари билан 
боғлаб олиб боришга риоя қилиш мактабда ўқитиладиган барча предметлардан, шу жумладан она 
тилидан ҳам ўқиш жараёнини ташкил қилишда жуда зарурдир. 
Она тили методикаси умумий педагогика билан ҳам ўзаро боғланади.
_________________________ 
1.Ўқувчи маънавиятини шакллантириш Кадрлар тайёрлаш миллий дастури.Т.:”Шарқ”,2000, 
53-55 – бетлар. 
2. Умумий психология . Т.: Ўқитувчи. 47-бет. 
Мактаб таълимидаги ҳар бир ўқив предмети, шу жумладан она тили ҳам, фақат билим 
бериш, кўникма ва малака ҳосил қилиш билангина чегараланмай, боланинг онгини ошириши ва 
тарбиялаши ҳам лозим. Ҳақиқатдан ҳам, она тили ўқитиш жараёнида болаларнинг дунёқараши 
шакилланади, билиш қобилятлари ўсади, улар ақлий, ахлоқий, эстетик томондан ривожланади, 
характерида маълум ижобий хусусиятлар юзага келади, меҳнат қилишга ўрганади ва ҳоказо. 
Педагогика фани болаларни ҳар томонлама ривожлантириш ва улрни тарбиялаш 
масалаларини илмий томондан ишлаб беради. Она тили ўқитиш методикаси педагогика фани 
янгиликларига, унинг юқорида қайд этилган масалаларни илмий томондан ишлаб берган 
маълумотларига асосланади. 
Она тили методикасини умумий педагогика билан боғлаш айниқса бошлашғич синфларда 
муҳумдир. Кичик ёшдаги ўқувчиларнинг коллектив ва шахсий ўқув фаолиятида зарур бўлган кўп 
одат ва кўникмалари ҳали тарбияланмаган бўлади. Ташкилотчилик, коллектив ишига тез 
киришиш, эътибор билан эшитиш, ўқиш ва ёзиш, актив ва мустақил ишлаш, барча ишларни пухта 
ва саранжом, иложи борича, чиройли бажариш каби кўникма ва одатлар ўқитувчи ва макткб 
томонидан амалга ошириладиган умумпедагогик тадбирлар системасини ташкилэтади. 
Тарбиянинг шунга ўхшаш назарий ва Амалий масалаларини педагогика ишлаб беради. Ўқитувчи 
педагогик талабларни амалга оширсагина, она тилига ўргатишни таълим – тарбия жиҳатидан 
фойда келтирадиган қилиб уюштира олади. 
Она тили ўқитиш методикаси ўзбек тилини амалий ва маълум қисмини назарий эгаллашни 
назарда тутади, шунинг учун ҳам лингвистик стиклдаги фанлар (фонетика ва фонология, 
лексикология ва фразеология, сўз ясалиши ва этимология, грамматика – морфология ва синтаксис, 
стилистика, шунингдек, орфоэпия, графика, орфография) методиканинг муҳим асоси ҳисобланади. 
Фонетика ва фонология графика билан боғлиқ ҳолда савод ўргатиш методикасини ишлашда, 
элементар ўқиш кўникмасини шакллантиришда асос бўлиб хизмат қилади. Фонетика ва 
графиканинг фонетик тамойил асосида ёзиладиган имло қоидаларини ўзлаштиришда ҳам 
аҳамияти катта. Ҳуснихат методикаси графика назариясига таянади. 
Лексикологияни билиш мактабда луғат иши (синоним, антонимлар, сўзларнинг мавзувий 
гуруҳларига оид хилма-хил машқлар ўтказиш, кўп маъноли сўзлар, уларнинг маъно оттенкалари 
устида ишлаш) ни тўғри ташкил этиш учун жуда муҳимдир.
Сўзнинг таркиби ва сўз ясалишини ўрганишда методикага лингвистик фанлардан сўз 
ясалиши, этимология, грамматика асос вазифасини бажаради. 
Морфология ва синтаксис мавҳум тил ҳодисаларини шакллантиришни, тил қурилиши 
ҳақида тушунча ҳосил қилишни тўғри ташкил этишга , грамматик тушунчалардан тўғри ёзув 
масалаларини ҳал қилиш учун фойдаланишга имкон беради. Грамматикадан билими бўлмаган 
ўқувчиларда орфография ва пунктуациядан кўникма ва малакаларни шакллантириш мумкин эмас. 
Грамматика ўқувчилар нутқини ўстиришда муҳим роль ўйнайди, чунки грамматика сўз 
шаклларини тўғри тузиш,0 сўз бирикмаси таркибидаги сўзларни ўзаро тўғри боғлаш ва гапни 
тўғри тузишга ўргатади. 
Тўғри ёзувга ўргатиш методикасининг ривожланишида ўзбек тили орфографияси
назариясини ҳисобга олиш талаб этилади. 

---

Ўқиш методикаси адабиёт назариясига асосланади, чунки ўқувчилар бадиий асарни 
амалиёт тарзда таҳлил қиладилар, уларга адабиётшуносликдан назарий маълумот берилмаёди, 
аммо иетодика адабиё асарнинг яратилиш гқонуниятларини, уларнинг ўқувчиларга таъсирини, 
айниқса, адабиётшуносликка оид мавзулардан асарнинг ғоявий мазмуни, унинг мавзуси ва 
сюжети, композицияси, жанри, тасвирий воситаларни ҳисобга олиши зарур. 
.