Gidromeliorativ

Qolip shitlar:
1, 2, 3 - vertikal, gorizontal va diogonal ushlagichlar; 4 - qolip sirti
(ishchi yuzasi); 5 - mahkamlagichlar; 
6, 7 - 
ankerlar;
8 - betonlashtiriladigan blok; 9 - oldingi betonlashtirilgan blok.
Barcha turdagi qoliplar quyidagi asosiy qismlarga ega: ish-
chi yuzasi (paluba), betonlashtiriladigan blok sirti shakliga mos 
kelishi kerak; ishchi yuza qattiqligini ta’minlovchi - qattiqlik 
tirgaklari; qolip konstruksiyasining yaxlit qattiqligini ta’minlovchi 
gorizontal va dioganal ushlagichlar; qolip konstruksiyasini ushlab 
turuvchi ustunlar, qoziqlar; qoliplarning barcha qismlarini o‘zaro 
birlashtiruvchi metall detallar.
Qoliplar qismlari yoki elementlarini tayyorlashda brus, taxta, 
fanera (qalinligi 8...10 mm dan katta bo‘lgan) va boshqa turdagi 
yog‘och, turli xil o‘lchamdagi va ko‘rinishdagi metall materiallari, 

---

75
shuningdek, ma’lum darajada qalinlikdagi temir-beton yoki yig‘ma 
temir-beton detallaridan keng foydalaniladi. Qoliplarning ushlovchi 
qismlari ham mustahkam yog‘och materi-allaridan yoki qora metall 
prokatidan tayyorlanishi mumkin. Qolipning ishchi yuzasiga beton 
yopishib qolishining oldini olish uchun plastmassa materiallardan 
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun, ishchi yuzaga 
steklotekstolit, stekloplastik, getinaks, viniplast kabi qalinligi 0,5-15 
mm gacha bo‘lgan materiallar qoplanishi tavsiya qilinadi.
Agar qoliplar ishchi yuzalari yog‘och materiallardan yasaladigan 
bo‘lsa, ularning namlik darajasi 15 %dan oshmasligini inobatga olish 
lozim. Yog‘och doskalar qalinligi 40 mm gacha bo‘lganda, ularning 
yon tomonlari bir-biriga moslab tekislanishi kerak va birlashtirilganda 
orasida  hech  qanday  yoriq  qolmasligi  lozim.  Qalinligi  40  mm 
ortiq bo‘lgan doskalar bir-biriga mustahkam birlashishi uchun yon 
tomonlarida shpunt pazlari yasaladi.
Qolip  konstruksiyasini  tayyorlash  jarayonida  yog‘och  ma-
teriallari o‘zaro mixlar yordamida, metallar payvandlash yoki boltli 
bog‘lash usulida, fanera va plastmassalar suvga chidamli kleylar 
yordamida birlashtiriladi.
Tashqi tomondan mahkamlash juda sodda va qulay usul bo‘lib, 
balandligi 3 m gacha bo‘lgan bloklarda qo‘llanishi maqsadga muvofiq-
 
dir.  Agar  betonlashtiriladigan  bloklar  balandligi  3  m  yuqori 
bo‘ladigan bo‘lsa, qoliplarning ishchi yuzalarining mustahkamligini, 
qo‘zg‘almasligini va qattiqligini ta’minlash uchun murakkab tayanch 
tizimini tashkil qilish talab qilinadi. Shu sababli qalinligi (balandligi) 
3 m yuqori bo‘lgan bloklarda vertikal bo‘yicha o‘rnatilgan shitlar 
soniga  bog‘liq  ravishda  ichki  tomondan  maxsus  ushlagichlar 
o‘rnatiladi. Bunday ushlagichlar bir yoki bir necha yarusli metall 
konstruksiyalar bo‘lib, bir tomoni qolip shitlariga, ikkinchi tomoni 
blokdagi  armatura konstruksiyalariga biriktirilgan bo‘ladi va natijada 
ular beton tarkibida qolib ketadi.
Shitlarni qayta o‘rnatish va qoliplarni mahkamlash jarayonlari 
katta mehnat sarflarini va vaqtni talab qiladi. Shu sababli, ba’zi 

---

76
sharoitlarda sirg‘aluvchan (ko‘chuvchi) qoliplarni qo‘llash natijasida 
ancha miqdorda material resurslarni tejash imkoniyatiga erishilishi 
mumkin.  Bunday  turdagi  qoliplarning  farqli  tomoni  shundaki, 
ularni yangi ish frontiga, barcha tayanch - ushlovchi elementlarini 
yechmasdan  ko‘chirish  mumkinligidadir.  Sirg‘aluvchan  qolip-
larning portal, tonnel va bir tomonli turlari keng tarqalgan bo‘lib, 
ular, asosan, uzunligi bo‘yicha betonlashtirishda texnik-iqtisodiy 
jihatdan samarali hisoblanadi. Bunday turdagi qoliplarning ichki 
va tashqi tayanch ramalari temir yo‘llarda harakatlanadigan ishchi 
organi bo‘lgan shitlarni aniq o‘rnatish va qotgan betondan ajratish 
uchun burama qurulmalardan yoki domkratlardan foydalaniladi. 
Beton kerakli mustahkamlikka erishgandan so‘ng, barcha tayanch 
tizimi bo‘shatiladi va keyingi zonaga ko‘chirilib, belgilangan holatda 
mahkamlanadi.
Asosiy  masalalardan  biri,  bu  qoliplar  va  ularning  tayanch 
konstruksiyalarining  tashqi  ta’sir  kuchlariga  turg‘unligini  aniq 
hisoblashdan iborat.
Vertikal o‘rnatilgan qoliplar ishchi yuzasiga (shitlariga) quyidagi 
gorizontal kuchlar ta’sir qiladi:
R = R
1
 + R
2
 + R
3
 + R
4
; kg/m
2
.                    (2.22)
Bu yerda: R
1
 – beton qorishmasining yon tomonlama bosim 
kuchi, kg/m
2
.
R
2
 – beton qorishmasini qoliplangan blok ichiga to‘kishda yuzaga 
keladigan siltanish kuchi, kg/m
2
.
R
3
 – beton qorishmasini zichlash jarayonida yuzaga keladigan 
titratish kuchi, kg/m
2
.
R
4
 – qolipga bo‘ladigan shamol ta’sir kuchi, me’yoriy hujjat-
lardan olinadi, kg/m
2
.
Beton qorishmasining yon tomonlama bosim kuchini, gid-rostatik 
bosim kuchini aniqlash formulasi bo‘yicha hisoblash mumkin:
R
1
 = ϒ
b.k.
 N
maks
; kg/m
2
.                          (2.23)
Bu yerda: ϒ
b.k.
 – bir metr kub (1 m
3
) beton qorishmasining hajmiy 
og‘irligi, kg/m
3
.
N
maks
 – qolip oldidagi beton qorishmasining maksimal chuqurligi, m.

---

77
Beton qorishmasi qotish jarayonida R
1
 kamayib borishi ku-
zatiladi va beton o‘zining 40 % mustahkamligiga erishgach, R
1 
= 0 
bo‘ladi. Shu sababli, yon tomonlama ta’sir qilish kuchi epyurasining 
hisobiy ordinatasi N
maks
 mos ravishda qabul qilinganda, qolipning 
beton qorishmasiga to‘lish tezligi, gidrotatsiya jarayoni boshlanish 
muddati, beton qorishmasi qovushqoqligi (qo‘zg‘aluchanligi), uni 
zichlash usuli, tashqi muhit harorati va boshqa omillar inobatga 
olinadi.
Umuman  olganda,  barcha  ta’sir  kuchlarni  inobatga  olib, 
qoliplar  va  ularning  tayanch  konstruksiyalarini  ta’minlovchi 
o‘lchamlarini aniqlash bo‘yicha dastlabki hisoblar, mavjud maxsus 
ma’lumotnomalardagi  grafik  va  jadvallar  yordamida  amalga 
oshirilishi mumkin.
Quriladigan inshoot yirikligi va qolip ishlari hajmiga bog‘liq 
ravishda  qo‘llanish  doirasi  keng  bo‘lgan,  yog‘och  qoliplarni 
tayyorlash jarayonlari turlicha tashkil qilinishi mumkin.
Qoliplar  tayyorlanadigan  yog‘och  materiallariga  dastlabki 
ishlovlar berish (yog‘ochni quritish, po‘stlog‘ini yo‘nish, arra-lash, 
silliqlash va h.k.) qurilishning yog‘ochni qayta ishlash korxonalarida 
amalga oshiriladi. Shundan so‘ng, qoliplar maxsus qolip tayyorlash 
sexlarida tayyorlanadi. Agar qurilishda yog‘ochni qayta ishlash 
korxonasi bo‘lmasa, dastlabki ishlov berish jarayoni qolip tayyorlash 
sexining hovlisida ham amalga oshirilishi mumkin.
Qolip tayyorlash sexi tarkibiga quyidagilar kiradi: material-lar 
ombori; tayyorlov bo‘limi; yig‘ish va ta’mirlash bo‘limi; tayyor 
mahsulotlar ombori.
Tayyorlov bo‘limida qoliplarning barcha elementlari yasala-di, 
keyingi bo‘limga yig‘ish uchun o‘tkaziladi. Tayyorlangan qoliplar 
va  tayanch  konstruksiyalari  omborlarda  belgilangan  qoidalar 
bo‘yicha saqlanadi.
Temir-beton plita-qoliplar, temir-beton buyumlari tayyorlash 
zavodlari  yoki  poligonlarida  tayyorlanadi.  Ularni  tayyorlash 
texnologiyasi,  yig‘ma  temir-beton  mahsulotlarini  tayyorlash 
jarayonlaridan deyarli farq qilmaydi.

---

78
Qoliplarni belgilangan joyiga o‘rnatish kranlar yoki ko‘tarma 
qurilmalar  yordamida  amalga  oshirilishi  mumkin.  Shuningdek, 
bunday mexanizmlardan armatura konstruksiyalarini o‘rnatishda va 
beton qorishmasini qurilish bloklariga uzatishda ham foydalaniladi.
Beton  minimal  darajadagi  mustahkamligiga  erishishi  bilan 
qoliplar yechib olinishi tavsiya qilinadi. Bunda, qolipning betondan 
ajralishi oson kechadi va natijada ularning shikastlanishi oldi olinib, 
qayta ishlatish imkoniyati oshadi. Qoliplarni yechib olishda mix 
sug‘irgich, lomlar va richaglardan foydalaniladi.
Agar betonlashtiriladigan konstruksiyalar egilishga (bukilish-
ga) ishlasa, qorishma qotish jarayonida qoliplar ham ma’lum 
darajada  tayanch  vazifasini  bajaradi.  Bunday  sharoitlarda 
beton o‘zining 70-100 % hisobiy mustahkamligiga erishguncha 
qoliplar yechilmasligi kerak. Yoz davrlarida beton 70 % hisobiy 
mustahkamlikka erishishi uchun taxminan 10-15 sutka, 100 % 
uchun esa 28-30 sutka talab qilinadi.
Qoliplarning ishchi yuzasiga betonning yopishishini kamaytirish 
maqsadida  ham  bir  qator  tadbirlar  o‘tkazish  mumkin.  Ya’ni, 
ishchi yuzaga - suv, gil tuproq, mashina moyi - sement-suv-moy 
aralashmalarini, avtol, nigrol va boshqa turdagi neft mahsulotlarini 
suv, sodalar bilan aralashtirib surish, tavsiya etiladi. Agar ishchi 
yuzalar shishaplastik materiallardan bo‘lsa, ularga polivinil spirtlar, 
suv-glitserin aralashmasi suriladi. Aralashmalar ishchi yuzalarga 
bo‘yoq purkagichlarda yupqa qatlam qilib sepiladi. Ushbu tadbirlar 
betonning qolip yuzasiga yopishishini 3-4 martaga kamaytiradi.
Yangi yotqizilgan beton kerakli darajadagi mustahkamlikka 
erishishi uchun, uni belgilangan texnologik tadbirlar bo‘yicha to‘g‘ri 
parvarishlash talab qilinadi. Aks holda, beton ishlari tarkibiga kiruvchi 
barcha jarayonlar yuqori saviyada bajarilishidan qat’i nazar, oqibatda 
past sifatli (hatto ba’zi hollarda umuman yaroqsiz) beton olinishi 
mumkin va bunday betonlar suv xo‘jaligi inshootlari ekspluatatsiya 
talablariga hech qanday sharoitlarda ham javob bermaydi.

---

79
Beton  yotqizilgandan  keyingi  dastabki  kunlarda  parvarish-
lash jarayoniga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Yangi yotqizilgan 
betonning belgilangan namlik holatini ushlab turish kerak va uni 
silkinishdan, shikastlanishdan, zarbalardan, shuningdek, keskin ra 
vishda harorati o‘zgarishi va tez qurishdan himoyalash zarur. Shuni 
qayd qilish kerakki, dastlabki kunlarda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar 
asoratlarini, keyingi kunlardagi parvarishlash jarayonlarida bartaraf 
qilishning amalda umuman imkoniyati yo‘q.
Ochiq atmosfera sharoitida beton qotganda, uning tanasi qurishi 
va torayishi kuzatiladi. Ushbu jarayonlar betonning ichki qismiga 
nisbatan uning sirtida jadalroq kechadi. Shu sababli, beton namlik 
darajasi qotish jarayonida yetarli bo‘lmasa, uning sirtida mayda 
torayish yoriqchalari yuzaga keladi. Bunday kamchiliklarning oldini 
olish uchun beton sirtini namlab turish yoki maxsus materiallar bilan 
qoplash lozim bo‘ladi. Ushbu tadbirlarni o‘tkazish beton qorishmasi 
yotqizib bo‘lingach, taxminan 10–12 soatdan keyin boshlanishi kerak. 
Issiq iqlim va kuchli shamol esadigan sharoitlarda esa ushbu muddat 
2–3 soatdan oshmasligi shart. Havo harorati +15 °C...20 °C bo‘lganda, 
beton qotish jarayoni uchun qulay sharoit hisoblanadi.
Issiq  ob-havo  sharoitida  (havo  harorati  18  °C  dan  yuqori 
bo‘lganda)  beton  sirtini  namlash  bo‘yicha  tadbirlar  dastlabki 
sutkalarda (3–5 sutka), kunduzi har 3 soatdan keyin 1 marta va 
kechqurunlari kamida 1 marta, keyingi sutkalarda esa kamida 
3 marta, ya’ni ertalab, kun o‘rtasida va kechqurun o‘tkazilishi 
tavsiya etiladi. Namlash jarayonida suv sarfi 1 m
2
 beton yuzasi 
uchun 4–8 l/m
2
 bo‘lishi mumkin.
Namlanadigan beton yuzasi gorizontal, vertikal yoki qiya shak- 
lida bo‘lishi mumkin va ularni namlashda suv beton sirtiga yomg‘ir 
shaklida tushishi ta’minlanishi lozim.
Yangi yotqizilgan betonning yuzasini o‘tkir quyosh nurlaridan 
himoyalash ham muhim texnologik tadbirlardan hisoblanadi. Buning 
uchun, beton yuzasi maxsus namlikni ushlovchi materiallar bilan 
qoplanadi va davriy ravishda namlanib turiladi. Ayniqsa, issiq iqlim 

---

80
sharoitlarida betonning barcha sifat ko‘rsatkichlariga erishish uchun 
qat’iyan talab qilinadi.
Betonni parvarishlash jarayoni, toki u o‘zining 70 % loyi-haviy 
mustahkamligiga erishguncha davom ettirilishi tavsiya etiladi. 
Odatda,  bu  davr  beton  komponentlari  fizik-mexanik  ko‘rsat-
 
kichlariga hamda tashqi muhit sharoitiga bog‘liq ravishda 7-15 
sutka bo‘lishi mumkin.
Beton yuzasini (sirtini) yopish va namlash ancha mehnat sarf-
 
lari talab qiladigan tadbirlar hisoblanadi va shu sababli, ba’zi hollarda 
parvarishlanadigan beton yuzasi nisbatan katta bo‘lsa, uni etinol laki 
yoki suv-bitum emulsiyasi bilan himoyalanadigan plyonkalarda 
qoplansa iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi. Bunda, emulsiya 
tarkibiga ohak suti qo‘shilib, oq rang berilsa, plyonkaning quyosh 
nurini qaytarish qobiliyati oshadi va natijada beton yuzasi qizish 
jadalligi keskin kamayadi.
Havo  harorati  +5  °C  dan  past  bo‘lgan  sharoitlarda,  parva-
rishlanayotgan beton yuzasini namlash tavsiya etilmaydi.
Betonlashtirilgan konstruksiyalar ustida ishchilar yurishiga, 
yengil asbob-uskunalar, yog‘och materiallardan yasalgan buyumlar 
(qoliplar  va  h.k.)  qo‘yilishiga,  beton  1,5  MPa  mustahkamlikka 
erishgandan so‘ng ruxsat etiladi. Bunday mustahkamlikka beton havo 
harorati + 15 °C bo‘lsa, 2 sutkadan, +10 °C da -3 sutkada, +5 °C da 
esa 4-6 sutkada erishishi mumkin.
Betonlashtirilgan yirik konstruksiyalarda qurilish mashinalari, 
transport vositalari harakatlanishi, og‘ir qurilmalarni joylashtirish, 
betonning «Ishlarni bajarish loyihasi»da belgilangan mustahkamligiga 
erishgandan so‘ng ruxsat beriladi.
Konstruksiya og‘irlik kuchini o‘ziga olmaydigan yon tomon 
qoliplari, beton 20...40 % mustahkamlikka erishgandan so‘ng 
yechiladi va bunda beton yuzasi va qirralarining shikastlanishiga 
yo‘l  qo‘yilmasligi  kerak.  Tayanch  qoliplar  esa  betonning 
mustahkamlik ko‘rsatkichi loyihaviy 70-80 %ga yetgandan so‘ng 
yechilishiga ruxsat etiladi.

---

81
Beton ishlarini bajarish jarayonida yo‘l qo‘yiladigan har qan-
day xatoliklar temir-beton konstruksiyalarida bir qator kamchiliklar 
(defektlar) yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Bunday kamchiliklar 
beton sirtidagi va tanasidagi bo‘shliqlar bo‘lib, ular dastlab yaxshilab 
tozalanadi va yangi beton qorishmasi bilan to‘ldirilib, tekislanib 
qotiriladi. Bo‘shliqlarni tozalashda po‘lat cho‘tkalardan va o‘tkir 
qirrali metall asboblardan foydalaniladi. Bo‘shliqlar yangi beton 
qorishmasi bilan to‘ldirilishdan oldin namlanib, shamollantiriladi. 
Agar beton tanasida bo‘shliq borligi aniqlansa, beton yuzasi yoki yon 
tomonidan bo‘shliqqacha maxsus teshiklar burg‘ulanadi va ular orqali 
katta bosim ostida bo‘shliqlarga beton qorishmasi yuboriladi. Bunda, 
beton qorishmasi tarkibidagi yirik to‘ldiruvchilar (shag‘al yoki chaqiq 
toshlar) o‘lchamlari 20 mm dan katta bo‘lmasligi kerak. Shuningdek, 
bo‘shliqlarni to‘ldirishdagi beton qorishmasi quyuq bo‘lmasligi kerak.
Agar beton sirtida shag‘alsimon yoki notekis yuzalar paydo 
bo‘lgan bo‘lsa, ularni tozalab, namlab sement-suv qorishmasi bilan 
qoplash va tekislash tavsiya qilinadi.
Beton ishlarini bajarish jarayonida, ularning sifatini nazorat 
qilish  quyidagi  bosqichlarda  amalga  oshiriladi:  boshlang‘ich 
materiallarni  (sement,  qum,  shag‘al,  chaqiq  toshlar,  armatura-
lar, yog‘och materiallari va boshqalar) qabul qilish va saqlashda; 
armatura konstruksiyalari va elementlarini tayyorlash va yig‘ishda; 
qoliplar elementlari, tayanch konstruksiyalarini tayyorlash, yig‘ish 
va o‘rnatish: qurilish blokini betonlashtirishga tayyorlashda; beton 
qorishmasini tayyorlash va tashish jarayonlarida; beton qotish dav-
rida, uni parvarishlash jarayonida.
Boshlang‘ich  materiallar  sifat  ko‘rsatkichlari  qurilish  labo-
ratoriyalarida qabul qilingan uslublarda aniqlab, nazorat qilib boriladi.
Armatura ishlarini tashkil qilishda, dastlab olib kelingan metall 
mahsulotlarining zavodda belgilangan rusum (marka)lari sifatlari 
tekshirilib, qabul qilinadi. Ular o‘lchamlari, rusum-lari bo‘yicha 
belgilangan joylarda saqlanishga e’tibor berilishi kerak. Armatura 
elementlari va konstruksiyalarini tayyorlashda esa ularning o‘l-

---

82
chamlari, shakllari aniq bo‘lishini va, ayniqsa, payvandlash ishlari 
texnologiyasiga  jiddiy  ravishda  rioya  qilinishini  nazorat  qilish 
zarurdir.
B
etonlashtiriladigan qurilish bloklarida armatura elementlari 
va konstruksiyalari to‘la ravishda o‘rnatilgandan so‘ng, ularning 
o‘lchamlari va joylashishi yakuniy nazoratdan o‘tkaziladi.
Qolip ishlarini bajarish jarayonida, asosan, qoliplar va ularning 
tayanch konstruksiyalarining to‘g‘ri va mustahkam o‘rnatilishi, 
shitlarning  bir-biriga  zich  biriktirilishi,  ishchi  yuzalarning 
tozalanganligi va hokazolar maxsus ko‘rikdan o‘tkaziladi. Yirik 
qurilish  bloklarida  o‘rnatilgan  qoliplarning  fazoviy  joylashish 
holatlarining aniqligi geodezik asbob-uskunalar yordamida nazorat 
qilinishi mumkin, gabarit o‘lchamlari esa odatdagi usullar bo‘yicha, 
o‘lchov asboblarida aniqlanadi.
Beton  qorishmasini  tayyorlash  jarayonida,  barcha  material-
larning (sement, shag‘al, qum, suv va qo‘shimchalar) aniq miq-
dorda qadoqlanishi, ularni aralashtirish davomiyligi, tayyorlangan 
qorishmaning  qovushqoqligi  (qo‘zg‘aluvchanligi)  va  zichligi 
tekshiriladi. Beton qorishmasining qovushqoqligi va qattiqligi bir 
ish smenasi davomida 2 marta standart konus cho‘kishi usulida 
va viskozometrlarda aniqlanadi. Bunda aniqlangan standart konus 
cho‘kishi loyihaviy ko‘rsatkichdan ±1 sm dan, qorishma qattiqligi 
esa 3 %dan ortiq farq qilmasligi nazarda tutilishi kerak.
Betonni tashishda, qorishma strukturasi va konsistensiyasining 
buzulmasligiga, transport vositasining normal ish faoliyatiga, undan 
sement-suv aralashmasi to‘kilmasligi kabi masalalarga asosiy e’tibor 
qaratilishi kerak.
Shuningdek, beton qorishmasini yotqizish jarayonida, uni qurilish 
bloklariga qabul qilish, yoyish qoidalariga rioya qilishini, bir tekisda 
zichlash va ushbu jarayon davomiyligi belgilangan me’yorlarda 
bo‘lishini nazorat qilib turilishi kerak.

---

83
Umuman olganda, beton sifatiga beriladigan yakuniy baho, 
qurilish jarayonida betonlashtiriladigan bloklardan olingan beton 
qorishmasidan tayyorlangan va blokka yotqizilgan beton bilan bir xil 
sharoitda qotirilgan, kub shaklidagi namunalar maxsus tekshiruvdan 
o‘tkazilgandan so‘ng beriladi. Siqilishga sinaladigan namunalar 
qirralari uzunligi 200 mm dan bo‘lgan kub shaklida tayyorlanadi va 
maxsus mexanik qurilmalarda sinovdan o‘tkaziladi. Ba’zi hollarda, 
zarurat tug‘ilsa, to‘g‘ridan to‘g‘ri bloklardan beton bo‘laklari ajratib 
olinib, ularga ishlov berilib, kub shakliga keltiriladi va yuqorida aytil-
gan uslubda sinab ko‘rilishi mumkin.
Doimiy yoki davriy ravishda suv ta’sirida bo‘ladigan inshootlar 
betonlari  sovuqqa  (muzlashga)  chidamliligi  va  tanasidan  suv 
o‘tkazmasligi bo‘yicha ham sinab ko‘riladi.
Umuman  olganda,  beton  ishlari  va  inshootlari  sifat  ko‘rsat 
kichlarini aniqlash va nazorat qilib borish uchun qurilish tashkilot 
larining maxsus laboratoriyalari va malakali mutaxassislari shu 
g‘ullanishlari  kerak.  Shuningdek,  suv  xo‘jaligi  inshootlaridan 
foy dalanish jarayoni (ekspluatatsiya) davrida ham, belgilangan 
muddatlarda beton konstruksiyalarini muntazam ravishda nazorat 
qilib borish maqsadga muvofiqdir.