A razzoqov, sh. Tashm atov

Hkdavr
», 
«Qulchilik»,
 « 
O  ría asrlar»,
 «
Hozirgi
 
davr»
 va 
«Olíin
 
0
$r»lami alohida ajratib, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya- 
lami ko‘rsatib o‘tdi.
«Hozirgi  davr»  (ya’ni  XIX  asming  ikkinchi  yarmi)  o ‘tish  davri 
deb  belgilanib:  «...bu  davrda,  —  deb  yozadi  Sen-Sim on,  —  olimlar, 
tadbirkorlar va ishchilardan iborat sanoatchilar shakllanadi,  ular qiroí 
hukumati bilan birgalikda odil jamiyatni barpo etishlari  kerak, bu esa 
o‘z navbatida,  «Oltin  asr»ga kirib kelishni  ta ’minlaydi.»
Sen-Simon  o ‘zining tarixiy  konsepsiyasidan  kelib  chiqib,  hozirgi 
davmi o'rganib borish uchun o ‘tgan davrga nazar tashlash kerakligini 
aytib: 
«Har bir alohida  olingan  davr mulohazasida juda yuzaki,  hatto
 
notdgri  xulosalami beradi, so'nib borayoigan o'tmish qoldiqlari tugilib
 
kelayotgan  kelajak  bilan  qorishtirib yuboriiadi
»,  -  deb  ko‘rsatadi.
Tarixiyligiga  qaramay,  Sen-Simonning  jam iyatning  rivojlanish 
konsepsiyasi  idealistik  edi,  chunki uning  asosini  fan  taraqqiyoti,  ong 
va g‘oyalar ravnaqi tashkil  etardi.
Lekin  uning  idealistik  tarixiy  konsepsiyasida  ayrim  materialistik 
fikrlar  ham  yo‘q  emas.  Jumladan,  Sen-Simon  shaharlar,  sanoat  va 
savdoning rivojlanishi buijuaziyaning shakllanishiga sabab bo‘lganligini, 
iqtisodiy  holat  esa,  mulkchilikka  tobe  bo'lgan,  o ‘ziga  xos  ijtimoiy- 
tarixiy  formalami  vujudga  keltirishini  aytib  o ‘tadi.  «
Hokimiyat  va
 
boshqaruvni  belgilovchi  qonun  ham,
  - 
deb  yozadi  u,
  - 
m ehnat
 
farovonligini toUiq ía ’minlay oladigan mulkchilik va undan foydalanishni
 
belgilovchi  qonundek  katta  ahamiyatga  ega  emas».
Sen-Simonning  bo'lajak  adolatli  jamiyati  industrial  sistema  deb 
nomlanib,  u  yirik sanoat ishlab chiqarishi bazasi asosida rivojlanadi, 
sanoat - alohida reja asosida, boshqaruv esa yagona industrial markaz 
orqali amalga oshiriladi deb hisoblagan edi.
Sanoat ishlab chiqarishining taraqqiyoti va mahsulotlami taqsimlash 
olimlar  tomonidan  olib  boriladi.  Katta  tajribaga  ega  bo‘lgan  sanoat 
kapitalistlari  boshqaruvni  tashkil  qilish  bilan  mashg‘ul  bo‘ladilar, 
ishchilar esa ishlab chiqarish rejalarini bajarish uchun astoydil m ehnat 
qilishlari zarur.
Sen-Simon yangi ijtimoiy tashkilotni vujudga keltirishda,  ayniqsa, 
sanoatda  anarxiyaga  (hokimiyatsizlikka)  yo‘l  qo ‘yilmasligÍga  va  reja 
asosidagi markaziy boshqaruvga katta e’tibor berishni taklif etadi. Uning 
qarashlariga ko‘ra, erkin raqobatga asoslangan ijtimoiy tuzim bu tugab

---

borayotgan feodalizmdan yangi idéal jamiyatga o ‘tish davridagina emas, 
balki  inqilobiy  harakatlardan  holi,  tinch  va  tez  sur’atlarda  ijtimoiy 
tenglikka asoslangan  «industrial jamiyat»ga o ‘tish davri hamdir. Ado- 
latli  «industrial jamiyat»  qurilishi  haqidagi o‘zining mulohazalarida u 
ilm-u  fan  va  ilg‘o r  nazariyalarga  yuqori  baho  berib,  bo‘lg‘usi  yan- 
giliklami  tarixan  m uqarrar  deb  hisoblaydi.  Shu  bilan  birga,  Sen- 
Simon o ‘zining «industrial jamiyat»ida boshqa xayoliy sotsialistlar kabi 
qarama-qarshi sinflami yo‘qolib ketishi va hokimiyat tomonidan siyosiy 
fiinksiyalarga  nisbatan  iqtisodiy  funksiyalaiga  katta  e’tibor  berishini 
taxmin  qiladi.  Lekin shuni alohida qayd  etish zarurki,  xayoliy sotsia- 
lizmning boshqa barcha vakillaridan farq qilib, Sen-Simon sotsializmda 
xususiy  m ulkchilik  b o ‘lishini  inkor  etmaydi,  balki  aynan  xususiy 
mulkchilik va undan foydalanishni tartibga soladigan qonun zarurligini 
ko‘rsatib o ‘tadi.
Fransuz xayoliy sotsializmining yana bir yirik namoyandasi Fransua 
M ari  Sharl  Furedir  (1772-18^7)-  U  Bezanson  shahrida  savdogar 
oilasida dunyoga kelib, butun hayoti mobaynida savdo bilan shug‘ullandi. 
Bo‘sh vaqtlarida mustaqil ravishda fizika, astronomiya va falsafa fanlari 
bilan shug‘ullandi, ijtimoiy tadqiqotlami amalga oshirdi.
Sharl  Fure  o 'zin in g   «To‘g‘ri  harakat  va  musbtarak  taqdirlar 
aazariyasi»,  «Umumiy  birlik  nazariyasi»,  «Savdo  qallobligi  haqida», 
«Yangi  sanoat  dunyosi  va  ijtimoiy  dunyo»  nomli  asarlari  va  qator 
maqolalarida kapitalistik jamiyatni keskin tanqid qildi va ijtimoiy adolatli 
jamiyat barpo etish dasturini ishlab chiqdi. Uning tasvirlashicha, inson 
o ‘zi  yashayotgan jamiyatning barcha  yaramas  illatlaridan tozalanishi 
lozim, shunday ijtimoiy tuzum o‘matish kerakki, bu tuzum insonning 
kamol  topishiga,  ehtiroslarini  to'liq  namoyon  qilishiga,  ehtiyojlarini 
qondirishga imkoniyat bersin. F.M.Sh. Fure kishiükjamiyatining tarixiy 
rivojlanishini o ‘rganishga o‘zining katta hissasini qo'shdi.
F.Engels  «Anti  Dyuring»  asarida shunday degan edi:  «C