A razzoqov, sh. Tashm atov

«belgilangan qiymat
» nazariyasini o‘zining butun iqtisodiy 
negizi  deb  hisobladi.  Bunda  klassik  maktabdan  o‘zib  ketish  pinhona 
istagigina  emas,  shu  bilan  birga  ijtimoiy  o‘zgartirishlaming  yo‘Uarini 
belgilash  istagi ham namoyon bo‘ldi.  Tovar ishlab chiqarishini  Prudon 
insoniy ozodlikning va  har bir kishi  shaxsiy  mustaqilligining  cho‘qqisi 
deb  biladi,  mayda  buijua  nazariyotchisi  bo ‘lgan  P ru d o n   bozor 
mexanizmining ba’zi bir salbiy jihatlarini: mollaming qalashib ketishini, 
nomunosiblikni, xonavayron bo‘lish va shu kabilami tan oladi.  Prudon 
asosiy  iqtisodiy ziddiyatlami  «qiymat»ning ichki  ziddiyatlaridan:  iste’- 
mol va  ayirboshlash qiymati g‘oyalaridan  iborat deb biladi.  «Belgilan­
gan  yoki  sun’iy»  qiymat  murosaga  keltiruvchi  timsol  bo ‘lib  ko‘rinadi. 
Bunday qiymat ayiiboshlashda vujudga keladi. U tovaming ijtimoiy boy- 
lik tarkibiga bemalol kirib borishini bildiradi.
Binobarin,  tovar  ishlab  chiqarishining  hamma  qiyinchiliklarini 
bartaraf  qilish  uchun  har  bir  tovarga  yo  belgilangan  qiymat  qo‘yib 
qo‘yish  yoki  uning bozorda  sotilishiga  kafolat  berish,  tovar bilan  pul 
o‘rtasidagi  ziddiyatni  tugatish  zarur.  Prudon  tilla  bilan  kumushni 
«belgilangan» qiymatga ega bo‘lgan dastlabki tovarlar deb ataydi.
P.Prudon  daromad  to ‘g ‘risidagi  nazariyani  siyosiy  iqtisodda 
daromadning  asosiy  manbayi  deb  qabul  qilingan  m ehnat,  kapital  va 
yeming mazmunini ko‘rib chiqishdan boshlaydi.  Uning fikricha, ishlab 
chiqarish jarayonining  o‘zi  har  uchala  elementning  ishga  tushirilishi 
natijasida  yuz  beradi.  Lekin  yer  yoki  kapital  egasi  o ‘zi  hech  narsa 
ishlab chiqarmasdan o‘z daromadini olishini va ayni vaqtda ishchi o ‘z 
mehnati natijasida hosil bo‘lgan daromadining faqat kichkina bir qismini 
ish haqi sifatida olishni adolatsizlik deb baholaydi.  P.Prudonning takror 
ishlab  chiqarish  nazariyasi  uning  daromadlar  to*g‘risidagi  fikrlari 
asosida rivojlantiriladi.
Olimning fikricha, takror ishlab chiqarish jarayoni hamjamiyatdagi 
ishlab  chiqarish  va  iste’molning  muvozanati  asosida  b o ‘ladi.  Lekin 
amaliyotdamulkchilammg  ishlamay  qo‘yganligi  bu  prinsipning  J.B. 
Sey ko‘rsatib o ‘tgan «iqtisodiy qonunni» ham buzilishi olib kelmoqda.
P. Prudon ijtimoiy masalalami hal qilishi zarur bo‘lgan kapitaüzmni 
isloh qilish loyihalarini o‘zining ko‘pgina asarlarida e ’ion qiladi. Ushbu 
asarlarda ijtimoiy adolat konsepsiyasini  asoslash bilan birga inqilobiy

---

chiqishlar haqidagi har qanday fikmi inkor etadi. Olimning islohotchilik 
g‘oyalam ing  ayrimlari  S.Sismondi  qarashlariga  o ‘xshash  bo‘lib  ular 
quyidagilarda o ‘z aksini topdi:
•  «uchinchi  shaxslar»  ya’ni  dehqonlar,  hunarmandlar  va  mayda 
kustar  ishlab  chiqaruvchilam ing  jamiyatdagi  o ‘m iga  hayrixohlik 
bildirish;
•  «mayda  mulkchilik  va  mayda  ishlab chiqarish»ni  iqtisodiyotdagi 
yetakchilik  o'm ini  e ’tirof etish  bilan  ulaming shart-sharoitlari,  ta’li- 
motlarida to‘liq tenglikka erishish;
• ijtimoiy adolat tamoyillariga mos ravishda jamiyat manfaatlaridan 
kelib  chiqib,  ishlab  chiqarish  ishtirokchilariga  teng  daromad  berish;
• kapital va daromadlar bir kishi qo‘li ostida va mehnatni eksplua- 
tatsiya  qilishga  yo‘l  qo‘ymaslik.  Bundan  tashqari,  faqat  P.Prudon 
islohotchiligiga xos quyidagi g‘oyalami ko'rsatishimiz mumkin:
•  m uom alada  pulning  harakatini  bekor qilib,  uning  o ‘rniga  ishchi 
pullari banklam i muomalaga kiritish;
•  foizni  yo‘q qilish hisobiga  foizsiz kreditlami tashkil  qilish;
•  xalq  banklarini  tashkil  etish;
•  islo h o tlam i  amalga  oshirish  jarayonining  xotim asi  sifatida 
hukum atni bekor qilish.  Islohotchilik konsepsiyalarida P.Prudon xalq 
bankiga katta umid boglaydi. Uning banki sotsialist-rikardochilar taklif 
qilgan banklardan  3 xil o ‘ziga xoslik bilan farq qilar edi:
Birinchidan,  undagi  metall  pullar  dastlabki  bonlar  chiqarilishi 
sababli,  pulga va tijorat voqealariga almashtirish yo‘li bilan sekin-asta 
m uom aladan chiqarilar edi.
Ikkinchidan,  foizni  birdaniga  yo‘q   qilmasdan,  balki  yuqori  qayd 
qilingan  bosqichni  amalga  oshirishni  2%dan  eng  kam  daraja-0,25% 
tushirish haqda sotilmagan tovarlarga oldindan ssuda berilishi.
Uchinchidan, xalq banki kapital bilan yuzaga keladi.
P.Prudonning  hukumatni  bekor qilish  g‘oyasi  islohotlami  amalga 
oshirish  davrida  sinflaming  umumlashuvi  va  yagona  mehnatkashlar, 
o ‘z m ehnatini haqiqiy haqini oladigan sinfmi yuzaga kelishi, o ‘z nav- 
batida,  hukum at faoliyatini keraksiz qilib qo‘yadi (anarxizm g‘oyasi).
P rudon  kapitalizmni  isloh  qilish  loyihasida  mayda  tovar  ishlab 
chiqaruvchining o‘z moli sotilishiga kafolat oüsh, mayda do'kondoming 
foizsiz kreditning olish to ‘g‘risidagi asriy oizusini,  buijua ziyolisining 
kapitalizm sharoitida mutlaq m ehnat erkinligi, qiymat qonuni asosida

---

tenglik  im koniyati  to ‘g‘risidagi  xom xayollarini  ifodalagan  edi. 
P ru d o n n in g   «sotsializm»i  to v ar  bilan   pul  o ‘rtasidagi  a lo q a n i 
soxtalashtirishga  asoslangan.  Shu  loyihaning  muallifi  xususiy  ishlab 
chiqarishni  tovami  saqlab  qolishga,  ammo  pulni,  ayirboshlashni, 
ayirboshlash qiymatini yo‘q qilib  tashlashga  intilgan edi.
Prudon va prudonizm o ‘z davrida ishchilar harakatiga jiddiy xati?r 
solganligi sababli proletar ta’limotining asoschilari Prudonning mayda 
ishlab  chiqarish  islohotchiligiga  qarshi  murosasiz  kurashdilar.  Uni 
proletariatga  dushman  va  revolutsion  harakatga  xalaqit  beruvchi  bir 
oqim  deb  fosh  qildilar.Bu  kurashni  K. Marks  XIX  asming  40-yillari 
o'rtalaridayoq  «Falsafa  qashshoqligi»  asarini  tayyorlashdan  boshladi 
va marksizm rivojining keyingi davrlarida ham shu kurash davom  etdi.
Prudon  falsafada  Gegeldan,  siyosiy  iqtisodda  esa  A.Sm it  bilan
D.Rikardodan  yuqori  ko‘tarila  olmadi.  Uning  ijtimoiy  dasturlarida 
mafkuraviy  yc/nalishni  fosh  qilishda  alohida  vazifalar  kelib  chiqdi. 
Prudonizm mayda ishlab chiqarish muhitiga va uning puch xayollariga 
tayanib, uzluksiz ravishda o‘zgarib boruvchi sharoitlarga moslashaverdi.
11.4.  K.Rodbertusning  iqtisodiy g‘oya!ari
Karl  Iogann  Rodbertus-Yagesov  (1805-1875)  Germ aniyada,  Shi- 
moliy  Greyfsvoldda  1805-yilda  tug‘ildi.  Gettingem va  Berlin  univer- 
sitetlarida  huquqdan  tahsil  olib,  shu  mutaxassislik  bo'yicha  m a ’lum 
vaqt ishladi. Buijua demokratik revolulsiyasi yillarida Parlament a ’zosi, 
keyinchalik vazir (ministr) lavozimlarida faoliyat ko‘rsatdi. K.Rodbertus 
Germaniya mayda buijua iqtisodiy ta ’limoti vakili bo‘lib,  Sen-Sim on 
va sotsialist-rikardochilarg‘oyalari ta’sirida edi. U xayoliy sotsializm va 
konservativ reformizm g‘oyalari asosida o‘zining eklektik konsepsiyasini 
yaratdi.
1842-yilda K.Rodbertus «Davlat-xo‘jalik tizimini bilish yo‘lida» deb 
nomlangan kitobini nashrdan chiqardi.  Uning asarlari «sotsial xatlar» 
shaklida yozilgan. U aynan shu kitobida qo‘shimcha qiymat nazariyasini 
ko‘rsatib o ‘tdi.  U  o‘z  fikrlarini yakunlab, shunday deb yozadi: