|
Tadqiqot predmeti
sifatida, awalo, ishlab chiqarish sohasini rivoj-
lantirish yo‘li bilan jamiyatning moddiy boyligini yanada ko‘paytirish
masalasi qaraladi. Shu bilan birga, birinchi m arta iqtisodiy o ‘sish
muammosini aholining o‘sishi bilan bogiashga harakat qilingan. Awalgi
tadqiqotlarda aholi o‘sishi o ‘z-o ‘zidan milliy xo‘jalik rivojiga olib kelishi
(va aksincha) masalasi qo‘yilgan bo‘lsa, bu olim muammoga o‘ziga
xos ravishda yondashadi.
Tadqiqot usulida
iqtisodiy liberalizm konsepsiyasini tan oigan holda,
iqtisodiy o‘sish sur’atlari bilan aholi soni o‘rtasida o ‘zaro aloqadorlikni
ilmiy jihatdan isbotlashga urunishining o ‘ziga xos yo ‘llari mavjuddir.
Jahonga m a ’lum bo‘lgan Ch.Darvin, D.Rikardo va boshqalaming
qarashlari unga metodologik asos sifatida xizmat qildi.
Bu olim metodologiyasining yangiligi va ahamiyati shundaki, undan
milliy iqtisodiyotni rivojlantirish va qashshoqlik sabablarini aniqlash
va undan chiqish uchun amaliy xulosalar chiqarish mumkin. Yashash
minimumi sifatida belgilanadigan tirikchilik vositalari va aholi o ‘sish
soni o‘rtasidagi oddiy nisbatni isbotlashga harakat qilinadi.
M. Blaugning ta ’kidlashicha, Maltus bo‘yicha insoniy jamiyatni
ijtimoiy qonunlar (sotsial islohotlar) yordamida har qanday ongli
takomillashtirishga urinish yengib bo‘lmas insonlar ommasi tomonidan
surib tashlanadi va shu sababli har bir odam o ‘zi haqida o ‘zi jon
kuydirmog‘i va o ‘zining xatolari uchun to‘la javob berishi kerak.
Aholi nufusi nazariyasi
Maltus tabiat bilan hamohang o ‘simlik va hayvonlaming cheksiz
ko‘payishi va yashash uchun kerakli mablag‘lar o ‘sishi yo‘nalishlarini
tadqiq etadi. Agar insonlar har 25 yilda ikki marta ko‘payib, geometrik
progressiya asosida ortib borsa (1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256 va
hokazo), tirikchilik vositalari eng qulay sharoitlarda ham arifmetik
progressiya asosidagina ko'payishi mumkin (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 va ho
kazo).
Bunday sharoitda 200 yildan so‘ng aholi sonining tirikchilik
vositalariga nisbati 256 : 9, 300 yildan so‘ng esa 40096 : 13 boMadi va
hokazo (2-jadvalga qarang).
2 - j a d v a 1
T .R . M altus «Nufus qonuni»ning matematik ifodasi
Aholi o'sishi
Geometrik progressiya
1,2,4,8,16,32,64,128,va
hokazo
Tirikchilik
vositalarining
o'sishi
Arifmetik progressiya
1,2,3,4,5,6,7,8,9,10
200 yildan so‘ng
Aholining o‘sishi 256
marta
Tirikchilik
vositalarining 9 marta
300 yildan so‘ng
Aholining o‘sishi 9096
marta
Tirikchilik
vositalarining 13 marta
Tirikchilik vositalariga nisbatan doimo tezroq ko‘payishga intilishi
«aholining nufus qonuni»dir, bu qonun jamiyat paydo bo ‘lgandan
buyon mayjud bo‘iib, doimo harakatdadir. Aholining ortiqcha qismi
zarurat tufayli qirilishga mahkum etilgan.
M altusning fikricha, qashshoqlikning asosiy va doim iy sababi,
boshqarish tarzi yoki mulkning notekis taqsimlanishiga hech ham
bog‘liq emas; bu jarayon «tabiiy qonunlar va insoniy hirs», tabiatning
nochorligi va insoniyatning favqulodda tez ko‘payishi bilan bog‘liqdir.
Shu sababli xalq o ‘z azob-uqubatlari uchun o‘zini o‘zi ayblashi кегак».
Uni to ‘g‘rilashga hech qanday inqilob va sotsial islohotlar yordam
bera olmaydi. Bunda faqat bir to ‘g‘ri yo‘l bor - bu aholi sonini
qisqartirish. 0 ‘ta ko'payishning oldini olish vositasi, chorasi sifatida
«axloqiy chidam» (kambag‘allar nikohdan o ‘zlarini tiyishlari, kech
turmush qurishlari), og‘ir m ehnat yoki turli baxtsizliklar (ochlik,
qashshoqlik, kasallik, epidemiya, urush va boshqalar) taklif etiladi
(3-jadval).
3 - j a d v a 1
Aholi o‘sishini cheklovchi omillar
Avlodni
davom
ettirish
instinkti
Aholining o‘sish potensiali
Aholining o‘sishinig
cheklovchi omillar
Oldini olish choialari:
tug'ilish kamayishi
Real omillar:
o‘lim ortishi
Aholoqiy
xususiyatdagi
cheklovlar
Soliq
pastligi
Noo'rin
hayot
Kambag'allik
Tirikchilik vositalarining cheklaneanlui
Maltusning fikricha, tabiiy biologik instinktga ko‘ra insoniyat ko‘pa-
yish imkoniyatiga ega va doimo shunga intiladi, ammo jonivor va
o ‘simliklar qarama-qarshi ravishda bu jarayonni cheklash imkoniga
ham ega bo‘Ub, hayvonot dunyosidan ajralib turadi. Quyidagi jadvalda
ana shu imkoniyatlar aks etgan.
Maltusning bu reaksion xulosalari qattiq tanqidga uchradi. Maltus
bu tanqidlardan xulosa chiqarib, 1820-yilda asarini qayta ishlab chiqdi
va unda o‘z flkrlarini ancha yumshatishga intildi; ayniqsa, ustiga dam-
badam yog‘ilib turadigan va aholini o ‘limga mahkum etadigan balo-
ofatlam i zaniriy deb hisoblashdan voz kechdi va kechirim so‘radi,
u n i no to‘g‘ri tushunganliklarini aytib o ‘tdi, ammo u o ‘zining bosh
fikrini inkor etmadi.
M altus markaziy g‘oyasi, y a’ni aholi soni o‘sish sur’atlarining
jamiyat farovonligiga ta’siri to‘g‘ri va dolzarbdir. Ammo olim tomonidan
berilgan prognozlar baxtimizga normal bo‘lib chiqdi. H ar 20-25 yilda
aholining ikki marta ko‘payishi insoniyatni to‘la qashshoqlikka mahkum
etishi kerak edi.
M altus «doktrinasi», aw alo, metodologik jihatdan xato edi, chunki
hech qanday isbotsiz tabiat qonunlari jamiyat hayotida qo‘llaniladi.
V aholanki, insonlar o ‘simlik va hayvonot dunyosidan farqli o ‘laroq
faqat iste’mol qilmaydilar, balki o ‘zlari ishlab chiqaradilar va tirikchilik
vositasini ko‘paytirish imkoniyatlariga egadirlar. Shuni eslab o ‘tish
joizki, o ‘z davrida Petti va Smit mamlakat boyligining asosi unumli
m ehnat bilan shug‘ullanuvchi aholi ekanligini isbotlab berganlar. Maltus
klassiklaming bu fikrini inkor etadi. Bundan tashqari, Maltus o‘zi
ochgan qonunni abadiy deb e ’lon qiladi. Aslida esa kapitalizm davrida
ortiqcha ishchi kuchi hisobiga aholining nisbiy ortiqchaligi yuzaga keladi,
bu yerda aholining nisbiy ortiqchaligi uning absolut ortiqchaligi deb
ko‘rsatilgan.
M altus progressiyalari statistik va amaliy (faktik) materiallami
o ch iq d an ochiq soxtalashtirishdir (falsifikatsiya). U nda berilgan
m a ’lum otlar AQSHning XVI-XVIII asrlardagi aholi o ‘sishiga nisbat
sifatida keltiriladi, bu mamlakat aholisining asosan Yevropa aholisining
emigratsiyasi hisobiga ko'payganligi haqidagi «arzimas» fakt esa hisobga
olinm agan (tabiiy o ‘sish bor, emigratsiya bor).
Maltus o‘z fikrini «isboüash» uchun
Do'stlaringiz bilan baham: |
