Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

Jinoyat huquqi tarmog‘i huquqning an’anaviy sohasidir. U o‘zining 
qonuniy asosini O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi (1994-y.) 
timsolida topgan. Unda shaxsning hayoti va sog‘lig‘iga qarshi qaratilgan 
jinoyatlar, tinchlik va insoniyatning xavfsizligiga qarshi qaratilgan 
jinoyatlar, iqtisodiy sohadagi jinoyatlar, ekologiya sohasidagi jinoyatlar, 
boshqaruv tartibiga va odil sudlovga qarshi jinoyatlar, jamoat tartibiga 
qarshi jinoyatlar, harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlar va 
boshqa institutlar mavjud.  
2001-yil 29-avgustda O‘zbekiston Prezidenti I.A. Karimov tashab-
busi bilan jinoyat uchun jazo tayinlash siyosatini liberallashtirish masalasi 
o‘rtaga qo‘yildi. Shu asosda parlament «Jinoiy jazolarni liberallashtirish 
munosabati bilan Jinoyat, Jinoyat-protsessual va Ma’muriy javobgarlik 
to‘g‘risidagi kodekslarga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risi-
da»gi qonunni qabul qildi. Bu umuman huquqiy tizim demokratlashuvi 
hamda insonparvarlashuvi tendensiyasining yaqqol ifodasidir. Jinoiy jazo 
tizimini erkinlashtirishga doir chora-tadbirlar ayniqsa ulkan ijtimoiy va 
siyosiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Buning natijasida og‘ir va o‘ta og‘ir 
jinoyatlarning 75 foizga yaqini ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan va uncha 
og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar toifasiga o‘tkazildi. Jinoyat kodeksidagi 
jinoyat sodir etgan shaxs yetkazilgan moddiy zararni to‘liq qoplagan 
taqdirda, sud tomonidan unga nisbatan ozodlikdan mahrum etish 
tariqasida jazo tayinlanishiga yo‘l qo‘ymaydigan normalar ancha 

---

 298
kengaytirildi. Mazkur o‘zgarishlar qabul qilinganidan so‘ng sudlarning 
ozodlikdan mahrum etish tariqasidagi jazoni tayinlanishi 2010-yilda 
2000-yilga nisbatan qariyb 26 foizga kamaydi. Shuningdek, yarashuv 
instituti  joriy etilgani ham bu borada muhim qadam bo‘ldi. Mazkur 
institutning samaradorligi hamda o‘zbek xalqining rahmdillik va 
kechirimlilik kabi ko‘p asrlik an’analariga mosligi uning izchillik bilan 
kengayib borishiga asos bo‘lmoqda. Hozirgi kunda 53 ta jinoyat tarkibi 
bo‘yicha yarashuv institutini qo‘llash imkoniyati nazarda tutilgan. 
Yarashuv institutining joriy etilishi natijasida o‘tgan davr mobaynida 100 
ming nafarga yaqin fuqaro jinoiy javobgarlikdan ozod etildi
1
.
Mamlakat Prezidenti 2005-yilning 1 va 8-avgustida O‘zbekistonda 
o‘lim jazosini bekor qilish va qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini 
sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida ikkita farmon qabul qildi. Xususan, 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti shunday deb ta’kidladi: «O‘zbekis-
ton Respublikasining 2008-yil 1-yanvaridan mamlakatda o‘lim jazosini 
bekor qilish, shuningdek, fuqarolarni qamoqqa olishga sanksiya berish 
huquqini prokuraturadan sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida qabul qilingan 
qonunlari xalqaro hamjamiyat tomonidan ijobiy kutib olindi va butun 
dunyoda katta aks sado berdi»
2
. Jinoyat sodir etishda gumon qilinayotgan 
yoki ayblanayotgan shaxslarni qamoqqa olishga sanksiya berish 
huquqining 2008-yil 1-yanvardan e’tiboran sudlar vakolatiga o‘tkazilishi 
va uni amalga oshirishning aniq protsessual-huquqiy mexanizmini 
yaratish jinoyat protsessining sudgacha bo‘lgan bosqichida jinoiy ta’qib 
qilinadigan fuqarolarning huquq hamda qonuniy manfaatlarini samarali 
himoya qilishning muhim kafolatiga aylanadi. 
Mamlakatimizda bu borada «Xabeas korpus» institutining joriy 
etilishi, ya’ni 2008-yildan ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olishga 
sanksiya berish huquqi prokurordan sudga o‘tkazilishi prinsipial qadam 
bo‘ldi. Mazkur institutning amaliyotga tatbiq etilishi insonning 
konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari, uning daxlsizligini himoya qilishda 
muhim omil sifatida namoyon bo‘lmoqda. Ushbu institut joriy etilgan 
2008–2010-yillarda sudlar tomonidan dastlabki tergov organlariga 700 
1
 Qarang:  Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. Ɇɚɦɥɚɤɚɬɢɦɢɡɞɚ
ɞɟɦɨɤɪɚɬɢɤ
ɢɫɥɨԟɨɬɥɚɪɧɢ
ɹɧɚɞɚ ɱɭԕɭɪɥɚɲɬɢɪɢɲ ɜɚ ɮɭԕɚɪɨɥɢɤ ɠɚɦɢɹɬɢɧɢ ɪɢɜɨɠɥɚɧɬɢɪɢɲ ɤɨɧɰɟɩɰɢɹɫɢ:
ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ
Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɚɫɢ
Ɉɥɢɣ
Ɇɚɠɥɢɫɢ
Ԕɨɧɭɧɱɢɥɢɤ
ɩɚɥɚɬɚɫɢ
ɜɚ
ɋɟɧɚɬɢɧɢɧɝ ԕʆɲɦɚ ɦɚɠɥɢɫɢɞɚɝɢ ɦɚɴɪɭɡɚ . – Ɍ., 2010. – Ȼ.22–23.
2
Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧɧɢɧɝ 16 ɣɢɥɥɢɤ ɦɭɫɬɚԕɢɥ ɬɚɪɚԕԕɢɺɬ ɣʆɥɢ. – 
Ɍ., 2007. – Ȼ. 34–35.

---

 299
dan ortiq holatda mazkur ehtiyot chorasini qo‘llash rad qilingani ham 
buni yaqqol tasdiqlab turibdi»
1
.
Protsessual huquq tarmoqlaridan biri bo‘lgan Fuqarolik-protsessual