Atom fizikasi va kvant mexanikasi elementlari

26.4  Frank va Gers tajribasi 

1914  yilda  Frank  va  Gers  tomonidan  moxirona  amalga  oshirilgan  tajriba 

atomdagi  turg’un  holatlarni,  ya’ni  diskret  energetik  sathlarning  mavjudligini 

tasdiklandi. Bu tajribaning sxemasi 26.4-rasmda tasvirlangan. Havosi so’rib olingan 

idish  ichiga  simobning  bug’lari  kamalgan.  Katod  (K)  qizdirilishi  natijasida 

---

termoelektronlar  ajralib  chiqadi  va  ular  katod  hamda  tur  (T)  oralig’idagi  elektr 

maydon ta’sirida tezlatiladi. Katod va tur orasidagi potensiallar farqi bo’lsa, turdan 

o’tayotgan elektronning energiyasi bo’ladi.  

 Tur va anod (A) oralig’ida to’xtatuvchi kuchsizgina maydon hosil qilingan. 

Agar elektron katod va tur oralig’ida simob atomi bilan noelastik to’qnashmasa, u 

bemalol bu kuchsiz maydonni engib anodga etib keladi. 

  

Aksincha,  simob  atomi 

bilan 

noelastik 

to’qnashuv 

tufayli  energiyasini  yo’qotgan 

elektron  to’xtatuvchi  maydonni 

enga olmaydi va turga tushadi. 

To’rga 

tushayotgan 

elektronlar 

qanchalik 

ko’p 

bo’lsa  anod  zanjiriga  ulangan 

galvanometr qayd qilayotgan tok shunchalik kamayib ketadi. Tezlatuchi potensial 

ning  qiymati  reostat  yordamida  o’zgartirilishi  mumkun.  ning  qiymatiga  bog’liq 

ravishda anod tokning o’zgarishini ifodaluvchi egri chiziq 26.5-rasmda tavirlangan. 

Tezlatuvchi  potensialni  ortishi,  ya’ni  elektronlarning  kinetik  energiyasini  ortishi 

bilan, avval, tok ham orta boshlaydi  

26.5-rasm     

 

(xuddi elektron lampalardagidek). Lekin bu o’sish elektrnlar energiyasining 4, 9 eV 

qiymatigacha davom etadi. Shundan so’ng tok keskin kamayadi. Keyinchalik, tok 

yana o’sa boshlaydi, lekin elektrnlar energiyasi 9, 8 eV ga etganda, yana tok keskin 

kamayib ketadi. Tokning keyinchi keskin kamayishi elektronlar energiyasining 14,7 

eV qiymatida sodir bo’ladi. Tajribaning ko’rsatishicha, tok qiymatlarining keskin 

26.4-rasm 

---

kamayishi  elektronning  energiyasi  4,9  eV  ga  karrali  bo’lagan  hollarda  amalga 

oshyapti.  Bundan  simob  atomini  quyi  energetik  sathdan  yuqori  energetik  sathaga 

ko’tarish  uchun  4,9  eV  energiya  lozim,  degan  xulosaga  kelamiz.  Boshqacha 

aytganda, simob atomiga elektron faqat ma’lum ulush energiyani (ayni misolda 4,9 

eV ni) beradi 9,8 va 14,7 eV li elektronlar esa mos ravishda simobning ikki va uch 

atomi bilan to’qnashsa, har bir to’qnashuvda 4,9 eV dan energiya berib, ularni yuqori 

energetik  sathaga  ko’taradi.  Shu  tariqa  Frank  va  Gerts  tajribasi  atomning  turg’un 

holatlari haqidagi Bor g’oyasini isbotladi.