Atom fizikasi va kvant mexanikasi elementlari

 26.2     Vоdоrоd atоmining nurlanish spektri 

---

Spektrografning  asosiy  qismi  prizma  bo’lib,  tasmasimon  tirqishdan  o’tib 

prizmaga  tushayotgan  turli  to‘lqin uzunlikli  (chastotali)  nurlanishlar bu prizmada 

turlicha  sinadi,  ya’ni  chastotasi  kichikroq  bo’lgan  binafsha  nurlanishga  nisbatan 

kichikroq  burchakka  og’adi.  Natijada  fotoplastinkada  vujudga  keltirgan  tasvirlari 

paydo  bo’ladi.  Tirqish  tasmasimon  shaklda  bo’lganligi  uchun  tasvir  ham 

tasmasimon  bo’ladi.  Lekin  spektrografni  ajratish  kobiliyatini  oshirish  maksasida 

tirqishni  nihoyat  ensiz  qilib  olinadiki,  natijada  ishlov  berilgan  fotoplastinkalarni 

tasvir xuddi chiziqka o’xshab ketadi (26.3-rasmdagi chiziqlarga қqarang.) Shuning 

uchun bunday nurlanish spektri chiziqli yoki uzlukli deb ataladi. Shuni alohida qayd 

qilaylikki, har bir «chiziq»ni biror spektral intervalni aks ettiradi, lekin bu interval 

juda kichik bo’lganligi tufayli har bir «chiziq»ni ma’lum chastotali nurlanishga mos 

keladi,  dayishimiz  mumkin.  Agar  manba  nurlanishi  uzliksiz  ravishda  ketma-ket 

keluvchi  chastotali  nurlanishlardan  iborat  bo’lsa,  bu  nurlanishlar  tufayli  vujudga 

kelgan fotoplastinkadagi «chiziqlar» bir-birlari bilan ajratib bo’lmaydigan darajada 

yonma-yon joylashadi. Shuning uchun fotoplastinkalarni tasvir uzluksiz bo’ladi va 

bunday nirlanish spektri uzluksiz spektr deb ataladi. 

Vodorod  atomi  nurlanishning  spektrini  o’rganish  natijasida  spektrdagi  chiziqlar 

tartibsiz emas, balki gruppalar tarzida (bu gruppalarni chiziqlar seriyalari deb atash 

odat  bo’lgan)  ma’lum  qonuniyat  bilan  joylashganligi  aniqlandi.  26.3-rasmda 

vodorod  atomi  spektrining  ko’rinuvchan  va  ultrabinafsha  kisimlari  tasvirlangan. 

Vodorod  atomi  spektridagi  barcha  chiziqlar  chastotalarini  quyidagi  umumlashgan 

Balmer formulasi bilan ifodalasi bo’ladi:  





















2

1

2

1

m

n

R



 

     (26.1) 

Bu formuladagi -Ridberg doimiysi deb ataladi, uning qiymati 2, 07



10

16

 rad/s 

ga  teng.  t  ning  qiymati  esa  Layman  seriyasi  uchun  1,  Balmer  seriyasi  uchun  2, 

26.3-rasm 

---

Pashen seriyasi uchun 3, Breket seriyasi uchun 4, Pfund seriyasi uchun 5 ga teng. 

Ayrim  seriyaldargi  chiziqlarning  chastotalari  (26.1)  ifodaga  p=t+1;  t+2;  t+3;… 

qiymatlarni qo’yish natijasida vujudga keltiriladi. Masalan, Balmer seriyasi uchun 

t=2.  Shuning  uchun  p=3;4;5;  qiymatlarda  mos  ravishda  26.3-rasmda  tasvirlangan 

Na, N, N, chiziqlarning chastotalari hosil bo’ladi.