Тошкент давлат иқтисодиёт университети

5.4. Биржа функциялари 
Биржанинг қуйидаги асосий функциялари ажратиб кўрсатилади: 
1. Биржа механизми ёрдамида хомашё бозорини ташкил қилиш: 
Аввало, биржа бозорда ундан фойдаланиш билан тўғридан-тўғри боғлиқ 
бўлмаган талабни таъминлайди. Биржа талаби ва таклифини биржа вакиллари – 
биржа чайқовчилари амалга оширади. Биржа савдоси мавжуд нархларда на 
тақчиллик, на товарнинг омборда тўпланиб қолиши рўй бермайдиган 
имкониятни таъминлайди; 
Биржада товарнинг ўзим эмас, унга мулк мақоми ёки товарни етказиб 
бериш учун шартнома муомалада бўлади. Замонавий товар биржаси бу реал 
товар таъминоти кичик миқдорда бўлган ҳолда товарни етказиб бериш 
шартномалари бозоридир. Биржа, товарлар катта ҳажмини ҳаракатини боғлаб 
ўтирмасдан, талаб ва таклифни тенглаштиради; 
2.Биржа нархларини аниқлаш ва тартибга солиш. 
Биржа биржа товарларининг барча турлари нархини аниқлаш ва тартибга 
солишда иштирок этади, биржада талаб ва таклифнинг мужассамлашуви, катта 
сонли битимлар тузилиши бозордан ташқари омилларнинг нархга таъсир 
этишига йўл қўймайди, уни реал талаб ва таклифга максимал даражада 
яқинлаштиради. Биржа нархи биржанинг муҳим функцияси сифатида кўриб 
чиқиладиган котировка жараёнида аниқланади. Котировка деганда биржада ҳар 
бир иш кунида нархларни қайд қилиш, қимматли қоғозлар ёки валюта курсини, 
биржа товарлари нархини рўйхатга олиш тушунилади. 
Нарх котировкаси бу биржа нархларини биржа қоидалари бўйича 
рўйхатга олиш ва эълон қилишдир. Бу функция батафсилроқ қуйида кўриб 
чиқилади. 
Бундан бозорни ташкил қилишнинг таркибий қисмларидан яна бири – 
нарх барқарорлашуви кўриниб туради: 
Реал талаб ва реал таклифнинг мос келмаслиги туфайли вужудга келган 
нарх тебранишлари мослашувчанлиги паст бўлиб, дарҳол қондирилмасдан, 
нарх кескин тебранишларига айланиш қобилиятига эга. Биржа чайқови нархни 
ошириш эмас, уларни барқарорлаштириш механизми; 
Нархни барқарорлаштиришнинг муҳим омили битим тузишнинг 
очиқлиги, биржа куни бошида ва охирида нархнинг оммавий белгиланиши 
(биржа котировкаси), кунлик нарх тебранишининг биржа қоидалари ўрнатилган 
чегаралар билан чекланиши. Биржанинг ахборот фаолияти шу билан боғлиқ. 
3. Товар стандартларини ишлаб чиқиш, истеъмолчилар учун қулай бўлган 
ва шу сабабли нисбий ликвидликка эга бўлган навларни аниқлаш, биржа 
савдосига йўл қўйилган фирма маркаларини рўйхатга олиш. Буларнинг 
охиргиси ўта муҳим. Бу фирма ишлаб чиқарган маҳсулот сифатиган ўзига хос 

---

74 
талабдир. Намунавий шартномаларни стандартлаштириш, ўзига хос савдо 
анъаналарини ўрнатиш биржа фаолиятининг муҳим томони ҳисобланади. 
4. Аввалгидек, биржалар ўзингинг товар ўтказиш функциясини, яъни реал 
товарни сотиш ва сотиб олиш дастлаб вужудга келган функцияни бажаради. 
5. Товар хомашёларига чекланган талаб нархларини барқарорлаштириб, 
биржалар биржа товарларидан бошқа товарлар ишлаб чиқариш харажатларини 
ҳам барқарорлаштиради. 
6. Пул муомаласини барқарорлаштириш ва кредитни енгиллатиш. Биржа 
пул муомаласи сиғимини оширади, чунки у товарлар максимал ликвидлик 
соҳасини ифодалайди. Биржа ссуда капитали қўлланадиган муҳим соҳалардан 
бири, чунки у ссудаларнинг ишончли таъминотини тақдим этади ва рискни 
минималлаштиради. 
7. Томонлар ўртасида турли можаро ва келишмовчиликларни бартараф 
қилиш. 
Биржа савдоси жараёнида турли сабаблар туфайли (хато, алдов ва ҳ.к.) 
биржа савдоси қатнашчилари ўртасида бевосита фақат биржада ва унинг мос 
келувчи нейтрал органи томонидан ҳал этилиши мумкин бўлган муаммоли 
вазиятларнинг вужудга келиш эҳтимоли бор. Одатда бу ҳакамлар суди ёки 
арбитраж ҳисобланади. 
8. Жаҳон бозорини шакллантириш ва унинг фаолият кўрсатиши. 
Замонавий товар биржаси бу жиҳатдан товар, фонд ва валюта биржалари 
фаолиятини бирлаштиради. 
9. Биржа савдоси қатнашчиларини улар учун ноқулай нарх 
ўзгаришларидан суғурталаш (хеджлаш). Бунинг учун биржада махсус битим 
турлари ва уларни тузиш механизмлари фойдаланилади. Биржа савдоси 
қатнашчиларини суғурталаш вазифасини бажарар экан, биржа савдони ташкил 
қилгандан кўра кўпроқ унга хизмат кўрсатади. Биржа реал товар сотувчилари 
ва харидорлари ўз ҳоҳиши билан бир вақтнинг ўзида мос келувчи биржа 
савдоларида мижозлар ёки қатнашчилар сифатида иштирок этиши учун 
шароитлар яратади. Бу биржага ишончни оширади, унга бозор чайқовчиларини 
жалб қилиб, бевосита ва воситачилар орқали савдо қилувчилар сонини 
оширади. 
10. Очиқ биржа савдолари ўтказиш учун биржа йиғилишларини ташкил 
этиш, айнан: 
 биржа савдоларини ташкил этиш 
 биржа савдоси қоидаларини ишлаб чиқиш 
 савдони моддий-техник таъминлаш 
 биржанинг малакавий аппарати. 
Савдони ташкил қилиш учун биржа, аввало, очиқ биржа савдоси 
ўтказадиган кўп сонли сотувчи ва харидорларни сиғдира оладиган, яхши 
жиҳощланган бозор жойига (биржа залига) эга бўлиши лозим. замонавий 
электрон алоқа воситаларидан фойдаланиш савдо қилаётганларнинг залда 
шахсан албатта иштирок этишини талаб қилмайди, балки савдони электрон 
компьютер терминаллари орқали амалга ошириш имконини беради. Бироқ бу 
ҳолатда ҳам биржа юқори самарали электрон савдо тизимини таъминлаши 

---

75 
кўзда тутилган. Савдонинг моддий-техник таъминоти биржа залини савдо 
қатнашчилари учун иш ўринлари билан жиҳозлаш, компьютер таъминоти ва 
ҳоказоларни қамраб олади. 
11. Биржа шартномаларини ишлаб чиқиш, у қуйидагиларни қамраб олади: 
 биржа 
савдоларининг 
сифат 
тавсифномаларига 
талабни 
стандартлаштириш 
 товарлар партияси ҳажмини стандартлаштириш 
 биржа битимлари бўйича ҳисоб-китобларга талабларни ишлаб 
чиқиш. 
Биржа савдоларига қўйиладиган товарларга нисбатан биржа қаттиқ 
талаблар белгилайди. Бу талаблар асосида биржа стандартлари ишлаб чиқилади 
ва товар биржаларида ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар томонидан 
ҳисобга олинади. 
12. Битимлар бажарилишини кафолатлаш клиринг ва ҳисоб-китоб биржа 
тизимлари воситасида эришилади. Бунинг учун биржа савдо қатнашчиларнинг 
бир-бирига талаблари ва мажбуриятларини ҳисобга олиш йўли билан нақд 
пулсиз ҳисоб-китоб тизимидан фойдаланади, шунингдек, уларнинг ижро 
этилишини ташкиллаштиради. 
13. Биржанинг ахборот фаолияти. 
Биржанинг энг муҳим функцияси биржа нархларини тўплаш ва рўйхатга 
олиш, уларни умумлаштириш эълон қилиш, мижозларга, бошқа турли 
манфаатдор ташкилотларга, халқаро бозорга намуна бўйича товарлар 
мавжудлиги ҳақида ахборот тақдим этиш, уни газета, журнал, ахборот 
агентликларида чоп этиш.