76
ҳимоя қилиш учун, узоқ муддатли хеджлаш эса сотиб олишда ҳимоя қилиш уун
фойдаланилади. Хеджлаш нархларни барқарорлаштиришга имкон беради.
Муддатлилик белгисига кўра касса битимлари ва муддатли битимлар
ажратиб кўрсатилади. Қуйидагилар мавжуд:
Битим дарҳол якунланадиган, яънитовар етказиб бериладиган ва харидор
билан сотувчи ўртасида ҳисоб-китоб қилинадиган кэш (cash) касса битимлари;
битим тез якунланадиган, яъни харидор билан сотувчи ўтасида ҳисоб-
китоблар икки-уч кун ичида амалга ошириладиган спот (spot) касса битимлари.
Муддатли битимлар
шуниси билан ажралиб турадики, битимни ижро
этиш (тўловни амалга ошириш ва товарни бериш) пайти билан битим
имзоланган пайт ўртасида анча вақт (24 ойгача) бўлади. Нарх битим
имзоланган пайтда белгиланади. Битимни ижро этиш муддатлари
стандартлаштирилган.
Муддатли битимлар биржа чайқовининг, яъни нархлар фарқида
ўйнашнинг имкониятларини кенгайтирди. Касса бозорида фақат
нархнинг
ўсишида ўйнаш мумкин эди, бунда нархнинг ўсишига ўйеовчи биржачилар
(биржа тилида «буқалар») товарни келгусида қимматроқ нархда сотиш
илинжида сотиб оларди. Муддатли бозорда нархнинг пасайишига ўйнаш
имконияти ҳам пайдо бўлди. Нарх пасайишида ўйнайдиган биржачилар
«айиқлар» деб аталади. Улар товарга эга бўлмасдан туриб,
битим ижро
этиладиган пайтга келиб товарни фойда олиш мақсадида шартномада
кўрсатилган нархдан кўра арзонроқ сотиб олишдан умид қилган ҳолда битим
тузадилар.
Товар биржасида қуйидаги асосий битим турларини кўрсатиш мумкин:
1. Реал товарли битимлар;
2. Форвард битимлар;
3. Фьючерс битимлар;
4. Опционлар олди-сотди битимлари;
5. Хеджлаш;
6. Спрединг.
Реал товарли битимларда товарни харидорга етказиб бериш кўзда
тутилади (айрим биржалар омбор биноларига эга). Бироқ биржада реал товар
таъминотлари қоидага кўра мос келувчи товарлар билан жаҳон савдосининг 5-
10%идан ортмайди.
Форвард битими бу қоидага кўра, битим тузилган пайтда белгиланган
нарх бўйича тўлов муддати кечиктирилган реал товарли битимдир.
Форвард
битими нархлар ўртасидаги фарқда ўйнашга йўл қўяди.
Фьючерс битими амалда товарни етказиб беришни кўзда тутмайдиган ва
товарни сотиш ёки сотиб олиш шартномаси билан савдони ифодалайдиган
муддатли битим ҳисобланади. Бундай битим қоғозли битим деб аталади, унинг
мақсади шартнома тузилган санадаги нарх билан шартнома ижро этилган
санадаги нарх ўртасида фарқдан фойда олиш ҳисобланади.
Опцион – шартнома шартлари асосидаги муддатли битим бўлиб, унга
мувофиқ қатнашчилардан бири белгиланган муддат давомида бошқа
қатнашчига бу ҳуқуқни сотиш заруратини таъминлаш мажбурияти учун пул
77
мукофоти тўлаган ҳолда товарни қатъий белгиланган нархда сотиш ёки сотиб
олиш ҳуқуқини қўлга киритади. Бу ҳуқуқни қўлга
киритадиган шахс опцион
эгаси деб аталади. Опцион унинг эгаси учун чекланган рискли битим туридир.
Опцион шартномаси эгаси уни бажариши ёки бажармаслиги, бошқа шахсга
бериши мумкин.
Спрединг (spreding) ўзига хос битим тури, у турли фьючерс
шартномаларидан фойда олишга имкон беради.
Спрединг оддий фьючерс
шартномасидан кўра камроқ рискка усрайди. Спредингнинг уч хил тури
мавжуд:
Ички бозор битимлари: битта товар турли таъминот муддатлари бўйича
таклиф этилади;
Товарлараро битимлар: иккита ўзаро боғлиқ, лекин битта муддатли
товарлар (масалан, буғдой ва маккажўхори) бозори;
Бозорлараро битимлар: битта товар, битта муддат, лекин бир нечта турли
биржада.
Do'stlaringiz bilan baham: