Низомий номидаги тошкент давлат педагогика

2.2 Дарсда мусиқий-ритмик фаолиятни ташкил этишга 
ўқитувчининг тайёргарлиги 
Дарсга тайёргарлик кўришда ўқитувчи мусиқий материални дарс 
мавзусига мос ҳолда танлайди. Мавзу, ҳаракат кўникмалари аниқ мусиқий 
эшитиш воситасидаги тасаввурини (масалан, тамбр ёки регистр ва ҳоказо) 
ва мусиқий билимларни чуқурлаштириш ва мустаҳкамлашга қаратилган 
бўлиши лозим. ўқувчилар томонидан бажариладиган ҳаракатлар сифати 
тингланган мусиқий асарнинг идроки даражаси ҳамда ўқитувчининг 
ифодали ижросига боғлиқ. Ижро қилинаётган асарни ўқитувчи ёддан 
чалиши керак, чунки ҳаракатлар бажарилиши вақтида ўқитувчи 
ўқувчиларни кузатиб туриши, хатоларини тузатиши лозим. Ҳамма 
ҳаракатларни аввал ўқитувчи кўрсатиб беради, айниқса, 1-2 синфларда. 
Фақатгина оғзаки тушунтириш билан ижобий натижаларга эришиш қийин. 
Ҳаракатларни кўрсатиб бериш ўқувчиларда мусиқага бўлган ҳиссий 
муносабатни фаолаштиради. 
Ўқитувчи барча ҳаракатларни ўргатиш жараёнида образли сўз, 
тушунтириш, 
шеърий 
матндан 
фойдаланиш 
мақсадга 
мувофиқ. 
Ҳаракатларни 
тушунтиришда 
ёрқин 
таққослашлар 
ўқувчиларга 
ҳаракатларни тўғри ва ифодали бажаришга ёрдам беради. Масалан, 
"Менинг жажжи тойчоғим" сўзлари болаларга тез, енгил, ҳаракатчан, 
баланд қадам ташлаш ва сакрама ҳаракатларининг ифодавийлигини 
англашда ёрдам беради. Бу эса М.Отажоновнинг «Тойчоқ» пьесаси 
мазмунини, ундаги мусиқий образнинг ривожланиши хусусиятлари, 
асарнинг шаклини ҳис этиш ва онгли тушуниш имконини беради. 
Мусиқага ҳаракатлар бажаришда ўқитувнинг техник воситаларидан 
кенг фойдаланиш лозим. Бу ўқувчиларни уларга таниш бўлган асарни янги 
талқинда, жаранглашда кўрсатиб бериш, ўқитувчига ўқувчилар бажараётган 

---

133 
ҳаракатларнинг сифатини кузатиш, лозим бўлган жойларда ўзгартиришлар 
киритишга имкон яратади. 
Дарсда ҳаракатларни қўллаш услублари 
Мусиқий-ритмик 
ҳаракатлар болаларнинг бадиий 
тажрибасига айланиши, бадиий 
ривожланишини бойитиши учун 
ўқувчиларни 
бу 
фаолиятга 
тайёрлаш, энг аввало, ҳаракат 
малакалари ҳақида тасаввурга 
эга қилиш лозим. ўқувчилар 
хонада мусиқа остида қадам 
ташлаш, енгил югуриш, ҳар томонга тарқалиш каби бошланғич 
малакаларини эгаллайдилар. Мусиқий сигнал - белгиларга (ҳаракатни 
бошлаш, ўзгартириш ва ҳоказо) жавобан ҳаракатланишни ўрганадилар. 
Масалан, барабаннинг жаранглаши ўринлардан туриб сафланишга сигнал 
бўлса, Д. Назаровнинг «Юриш марши» кўйининг бошланиши қадам ташлаб 
турган жойда ҳаракатланишга, куйга учбурчакнинг жўрлиги қўшилган 
жойда эса сакрашга ўтишни кўрсатиши лозим. 
Мусиқий-ритмик ҳаракатлар болаларни бадиий жиҳатдан бойитилиши 
учун болаларни шу фаолиятга тайёрлаш керак. Шунинг учун ўқувчилар 
аввал ҳаракатланиш малакалари ҳақида таассурот олишлари зарур. Улар 
хонада мусиқа остида марш юришни, енгил югуришни, шартли мусиқий 
сигналларга буйсунишни ўрганадилар. 
Ўқувчилар 
аниқ 
мўлжал 
учун 
берилган 
машқларни 
ўзлаштирганларидан сўнг, дарсга махсус вазифалар киритилади: Мусиқий 
образнинг ҳарактер хусусиятларини ҳаракатларда кўрсата олиш, бажара 
олиш малакаларини шакллантиришга қаратилган бўлади. Масалан: 
маршнинг турли ҳарактерида турлича ҳаракатланишни ўрганадилар: 
спортдаги маршда - тетик, ўйинчоқлар маршида-енгил, оёқ учида; ҳарбий 
маршда-баланд қадам билан ва ҳоказо. 
Бунда С.Абрамованинг «Марш» куйидан фойдаланиш мумкин. 
Ўқитувчи ҳаракат учун машқлар ва синфга кириш учун нафақат 
маршлардан, балки тетик, тантановор кайфиятдаги асарларни ишлатиш 
мумкин. Ўзбек халқ куйи «Қари наво» куйи остида синфга кириб келиш 
мумкин. 
Энг оддий рақс ҳаракат элементлари бу - қарсак ва оёқ 
тупиллатишдир. Уларнинг ёрдамида ўқувчилар ўз таассуротларини 
мустаҳкамлайдилар. 

---

134 
Ҳаракатларда ритмик суратни ўзлаштиришга катта аҳамият бериш 
керак. Ўқувчиларнинг диққатини тўхтамларга, бир текис ҳаракатнинг 
ўзгаришига, марш мусиқасининг пунктир ритмга қаратиш керак. Буни 
масалан, «Ким юряпти?» деган ўйин ёрдамида ўргатиш мумкин. Бу ерда 
болалар бир неча гуруҳга бўлинадилар: биринчи гуруҳ «Турналар» 
мусиқасига юра-юра бир оёқда тўхтайди; иккинчи гуруҳ-поезд мусиқаси 
остида ҳаракат-юриш тезлиги ошади ва секин-асталик билан тўхтайди; 
учинчи гуруҳ - "Қурбақалар" мусиқаси остида сакраб юришади. Шундай 
ўйинларни қўлласак, болаларда ритм ҳисси фаоллашади, мусиқани янада 
чуқурроқ тинглаш малакаси ошади. 
Ҳаракатлар 
ёрдамида 
бир 
қанча 
мусиқий 
таассуротларни 
шакллантириш мумкин, хусусан, икки, уч ҳиссали ўлчовда. 2/4 улчамидаги 
мусиқага жойда туриб оёқ учида кўтариладилар ва тушадилар. 3/4 
улчамидаги мусиқага эса, «биринчи» ҳиссага тушадилар, «учинчи» ҳиссага 
кўтариладир. Болалар бу ҳаракатларни ўзларига таниш бўлган мусиқа 
садолари остида бажарадилар (полька ва вальс). Болалар «Мусиқий 
бадантарбия» ёки «ўз рақсингни билиб ол» ўйини орқали ўйнашлари 
мумкин. 
Ҳар бир гуруҳ ўз рақсига мос ритмда ҳаракат бажарадилар. Ўқитувчи 
эса мусиқага мос, ритмик ва ҳарактерини аниқ ифода эта олган гуруҳни 
аниқлайди ва рағбатлантиради. Мусиқий ритмик фаолиятда нафақат 
миллийликни ривожлантириш, балки ҳаракатнинг маданийлигини, 
болаларнинг бадиий дидини ривожлантириш ҳам назарда тутилади. 
Ўқитувчи мусиқий материални танлаётганида қайси тайёр асарни 
олиш мумкинлигини ва қайсиларини бадиҳагўйликка бериш кераклигини 
аниқлаши керак. 
Болаларнинг ижодий қобилиятларини ривожлантиришда уларнинг 
ташаббускорларини қўллаб - қувватлаш зарур, ўз рақсига ўйлаб топган 
ҳаракатларни асар ҳарактерига мос ва унга хос хусусиятлари мужассам 
бўлиши керак. 
Бошланғич синфларда мусиқий-ритмик фаолият қуйидагича мақсадга 
мувофиқ режалаштирилади. 
Биринчи синфда ўқитувчининг фаолияти болалардаги мактабгача 
муассасадаги 
тажрибаларини 
янада 
фаоллаштириш, 
шунингдек 
ҳаракатларни ўзлаштиришга қаратилган бўлиши керак: 
а) рақс элементлари 
б) жисмоний тарбия элементлари. 
Бу ёшдаги ўқувчилар ҳаракатларни ўзлари ўйлаб топадилар. Кейин 
эса ўқитувчи ҳаракатларнинг ифодали бажарилишига эътибор қаратади, 

---

135 
чунки болалар ҳаракатларни мусиқа билан алоқасини тушунишлари, уларга 
таниш бўлган мусиқий ўйинлардаги ҳаракатларни қўллай олиш малакасини 
шакллантиришга ёрдам беради. Болалар мусиқанинг ҳарактер ва ифода 
воситаларининг ўзгаришини аниқ сезишлари керак. Мусиқий нутқ 
элементлари, ифода воситалари ҳақидаги таассуротлар ижодий вазифаларда 
мустаҳкамланади. 
Биринчи синф мусиқа дарсида мусиқий-ритмик ҳаракатларни 
ташкиллаштиришда - бош ўринни ўйинларга ажратиш лозим. Ўйинлар 
болаларни мусиқага бўлган қизиқишини орттиради, мусиқий образни қабул 
қилишга ёрдам беради. 
Иккинчи синфда - дарсдаги мусиқий-ритмик фаолият ўқувчиларни 
аввалги 
малакаларини 
янада 
мураккаброқ 
ҳаракатлар 
орқали 
мустаҳкамлашга қаратилади. Таниш бўлган ҳаракатларни рақсларда ижодий 
ишлата олишни шакллантириш ҳам киради. Марш ва рақс ҳаракатларини 
бажаришдаги малакалари мусиқадаги кучли ва кучсиз ҳиссаларни 
фарқлашга, икки ритмик бирликнинг муттаносиблигини, нота ёзувини 
ўрганишга ёрдам беради. 
Учинчи синф ўқувчиларида ўзгарган қисмларда ҳаракатларни 
ўзгартириш 
малакаси 
мавжуд 
бўлади. 
Мусиқий 
ривожланиш 
қонуниятларини ва мусиқий шаклларнинг тузилишини ўрганиш жараёнида 
мусиқий жумлалар ишлатилади. Рақснинг, қўшиқнинг, маршнинг ритмик 
ҳарактерни ажратиш, чўзимларини буғинлар ёрдамида белгилаш («ти» ва 
«та» ва бошқалар), нота ёзувида кўрсата олиш, мусиқий интонация ҳақидаги 
тушунчани ўзлаштиришга ёрдам беради. 
Туртинчи синфда - импровизация ва фольклор - қўшиқ материаллари, 
халқ 
мусиқасининг 
хусусиятлари 
ҳақидаги 
таассуротлар 
кенг 
ишлатилинади. Бу ёшдаги болалар миллий рақс элементлари билан 
танишадилар. Уларнинг ритмик интонациялари жиҳатдан ўзига хослигидан 
ўқувчилар алоҳида миллат мусиқа «тили» ни, услубини тушуниб оладилар. 
Илк 
босқичда 
ўқувчиларда 
аниқ 
мусиқий 
таассуротларни 
шакллантириш ўйин шаклида ўтказилади. 
Мусиқий ўйинларда болалар хона бўйлаб ҳаракатланишни, шартли 
мусиқий сигналларга аҳамият беришни, товушларни баландлигини, 
қаттиқлигини, оддий мусиқа чолғуларининг тембрига қараб фарқлашни 
ўрганадилар. Хусусан, дойранинг бир текис урилишига болалар югурсалар, 
кичик учбурчакнинг товушига тўхтайдилар. 
Болаларни енгил югуришга, йўналишни тезда ўзгартира олишга 
ўргатиш муҳим аҳамиятга эга. Ўқитувчи ўйин давомида чолғулар 
ўртасидаги масофани ўзгартиради, яъни дойрани маълум вақтгача уриб 

---

136 
туради ёки камроқ урилади. Бу эса болаларнинг эшитув диққатини 
оширади, чолғуларнинг тембрига бўлган муносабатини (реакцияни) 
мустаҳкамлайди. Аммо ўқитувчи болалар олдига вазифа қўяётганида 
динамика ҳақида болаларга тушунтириши керак: қаттиқ зарбларга юриш, 
худди «айиққа» ўхшаб бориш; секин зарбларга -енгил «қушлар»га ўхшаб 
қўлларини қанот қилиб оёқ учида югуриш. 
Ўқитувчи ўйин давомида ўқувчиларни кузатиши керак, ҳаракатларни 
ритмик аниқ, болаларнинг қадди-қомати тўғрилигига аҳамият бериши 
керак. Ўйинга турли ҳарактер ўзгаришлар киритилиши унга қувноқ, 
қизиқарли тус беради. Бундай машқлар ва ўйинлар учун ўқитувчи ўз 
хоҳишига қараб мусиқа танлайди, лекин дастур бўйича бўлиши шарт. 
Агар биринчи ҳаракатланувчи машқлар ўқувчиларда мусиқий 
ҳодисаларда ҳарактерни аниқлаш бўлса, кейингисида аниқ мусиқий-эшитув 
таассуротларини шакллантирувчи машқлар бўлиши керак. 
Бундай бошланғич мулжал олиш машқаларидан сўнг дарс жараёнида 
ўқувчиларга ҳаракатларда мусиқий образнинг ҳарактери хусусиятларини 
кўрсатиб бериш кўникмаларини шакллантиришга қаратилган вазифалар 
берилади. Масалан, маршлар турига қараб ҳаракат қилиш: спорт маршига - 
шахдам, байрам маршига - тантанавор, солдатчалар маршига - баланд 
қадамлар ташлаб ҳаракатланиш; рақс мусиқаларини оҳанг ҳарактери ва 
темпига қараб турлаш орқали қўл, билак ва елка ҳаракатларини асарга мос 
ҳолда «ўйнатиш»: енгил рақс («Баҳор келди»), ўйноқи рақс («Уфор»), 
Хоразмча рақс («Лазги»), оҳиста, равон, Майин рақс («Баҳор вальси») ва 
ҳоказо. 
Чапаклар, қарсаклар, оёқ дупиллатишлар ҳаракат элементларининг 
энг оддийларидандир. Улар ўқитувчига куй ритмлари, нота чўзимлари 
тўғрисидаги билимларини мустаҳкамлашга ёрдам беради. Масалан, ўзбек 
халқ куйлари «Дўлонча» ва «Чертмак» асарларига чапакда жўр бўлиш 
орқали болалар «Дўлонча» қуйидаги товушлар чўзими «Чертмак» қуйидаги 
чўзимларга нисбатан қисқароқ эканлиги ҳамда қисқа товушлар югуриш 
учун, узунроқ товушлар қадам ташлашга қулайлигини ҳис этадилар. Бу 
куйларнинг ритмик хусусиятларини таққослаб, ўқувчилар мусиқа ҳарактери 
ва унинг ифода воситалари ўзаро боғлиқлигини аниқлайдилар.