M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

Mezofitlar.  Mezofitlarga  namligi  yetarli  bo‘lgan  o‘rtacha  sharoitdagi 
tuproqda  o‘sadigan  o‘simliklar  misol  bo‘ladi.  Bularga  o‘rmonlarda,  dalalarda 
o‘sadigan  o‘simliklardan:  g‘o‘za,  beda,  qovun,  tarvuz,  pomidor  va  barcha 
mevali  daraxtlar  misol  bo‘ladi.  Mezofitlar  ildizidagi  bosim  10—15 
atmosferaga  teng  bo‘lib,  kuchli  tarmoklanib,  tuproqda  katta  hajmni  tashkil 
etadi. 
Kserofitlar. Tuproqdagi namlik miqdori har xil bo‘ladigan dasht va cho‘llar 
uchun qurg‘okchilikka chidamli o‘simliklar misol bo‘ladi. Ularda transpiratsiya 
jarayoni  ham  turlicha  (gox  tez, gox  sust). Kserofitlar  anatomik  va  morfologik 

---

345 
 
jihatdan qurg‘oqchilikka moslashgan o‘simliklar hisoblanadi. Ularning barglari 
katta  bo‘lmaydi,  namlik  tanqis  bo‘lganda,  xatto  yosh  novdalari  barglarini 
to‘kib yuborishi mumkin (qumli akatsiya). Kserofitlarning hujayralari, mayda 
bo‘lib, pushti qalin, qoziqsimon to‘qimalar yaxshi rivojlangan, Zich joylashgan 
og‘izchalari  barg  yuzasidan  ichkariroqqa  joylashadi.  Ildizdagi  bosim  ayrim 
hollarda 100 atmosferaga etishi mumkin. Ularning ildizi juda chuqur — 20 m 
gacha boradi. Masalan, beda, qora saksovul 16—18 m va yantoqlar ildizi yerga 
20 m chuqurlikka qadar o’sib borishi mumkin. Kserofitlarga shuvoq, ermon, oq 
va qora saksovul, juzg‘in, pista kabilar kiradi. 
Kserofitlarning  ayrim  turlari  sukkulentlar  deb  ataladi.  Ular  tabiatga 
ajoyib  tuzilishi  bilan  moslanadi.  Chunki  ularning  poya  yonbarglarida 
nasos  xususiyatiga  ega  bo‘lgan  to’qimalar  rivojlanadi.  Fotosintez 
jarayoni  kunduzi  og‘izchalarning  yopiq,  holatida  ham  sodir  bo‘ladi 
(fotosintez  jarayoni  mavzusida  bu  haqda  yoritilgan).  Sukkulentlarga 
shakarqamish,  agava,  aloye,  kaktuslar,  sutlamalar  misol  bo‘lishi 
mumkin.  O’rta  Osiyo  cho‘llarining  sho‘rxoq  yerlarida  o‘sadigan 
shuralarning  hujayra  shirasi  konsentratsiyasi  katta  bo‘lgani  uchun 
ularning  so‘rish  kuchi  yuqori  bo‘ladi.  Shuradan  tashqari  seta, 
xaridandon,  sersazon  kabilar  misol  bo‘lib,  ular  galofitlar  deb  yuritiladi. 
Gidrofitlar  tabiatdagi  hamma  o‘simliklarning  eng  qadimiysi  bo‘lib, 
hayoti faqat suvda o‘tadi. Lekin gidrofitlarga ayrim gulli o‘simliklarning 
ajdodlari  quruqlikda  yashovchi  o‘simliklar  bo‘lganligi  sababli,  ularning 
yana  suvda  yashashga  qaytishi  uzoq  evolutsion  taraqqiyot  natijasida 
sodir  bo‘lgan.  Shuning  uchun  ularning  morfologiyasida  katta 
o‘zgarishlar  bo‘lgan.  Masalan,  chastuxadoshlar  oilasiga  mansub 
o‘simliklarni bargi 3 xil: suvda, suv yuzasida va suv ustida yashaydi. 
Qurg‘oqchilik  sodir  bo‘ladigan  joylarda  cho‘l,  dashtlarda  efemer  va 
efemeroidlar yashaydi. 
Efemer  o‘simliklarning  ontogenezi  juda  qisqa  (hatto  3—4  hafta) 

---

346 
 
bo‘ladi.  Ularga  erta  bahorda  urug‘dan  ko‘karib  yog‘ingarchilik  tugashi 
va  harorat  30°S  ga  ko‘tarilishi  bilan  hayotini  tugatuvchi  bir  yillik 
o‘simliklar  kiradi.  Jazirama  issiqda  ularning  urug‘lari  to‘kiladi,  tanasi 
qurib qoladi. Issiq, va sovuqqa chidamli urug‘laridan keyingi yil bahorda 
yangi  o‘simlik  o‘sib  chiqadi.  Efemerlarga  qo‘ytikan,  qizg‘aldoq,  chitir, 
shotara kabilar misol bo‘ladi. 
Efemeroid  o‘simliklarga  ko‘p  yillik  o‘t  o‘simliklardan,  lola, 
boychechak,  sapsargul  yoki  qoraqosh,  qo‘ng‘irbosh  kabilar  misol 
bo‘ladi.  Ular  ham  efemer  o‘simliklarga  o‘xshash  qisqa  davrlik  bo‘lib, 
asosan  bahorda  yog‘ingarchilik  davrida  yashaydi.  Issiq,  boshlanishi 
bilan  yer  ustki qismi  qurib koladi.  Lekin  yer  ostki  qismi,  ildiz  tugunagi, 
piyoz  boshi  ildizpoyasi  saqlanib  qoladi  va  qalin  po‘stga  o‘ralib,  qulay 
sharoitgacha tinim davrini o‘taydi. 
Shunday  qilib,  efemerlarning  urug‘lari,  efemeroidlarning  yer  ostki 
qismi noqulay sharoitga moslashgan. 
Havo.  O‘simliklarga  ta’sir  etadigan  omillardan  biri  havo  oqimi, 
ya’ni  shamoldir.  Havo  oqimi  (shamol)  o‘simliklar  dayotida 
ekologik-fiziologik  omil  sifatida  ta’sir  ko‘rsatadi.  Shamol  ta’sirida 
o‘simliklar  suv  bug‘latadi,  changlanadi,  urug‘  va  mevalari  tabiatda 
tarqaladi.  Shamol  o‘simliklarga  mexanik  ta’sir  ko‘rsatib,  zarar  ham 
keltiradi.  Shamolning  kuchi  turli  mintaka  va  viloyatlarda  turlicha. 
Shamolning  to‘xtovsiz  esib  turishi  tuproq  namligini  yo‘qotadi, 
ayniqsa  issiq  shamol  madaniy  o‘simliklarni  yaxshi  o‘sishiga,  hatto 
ko‘rib  qolishiga  sabab  bo‘ladi.  Shamol  yordamida  changlanuvchi 
o‘simliklar 
anemofil 
(bug‘doy, 
makkajo‘xori), 
tarqaluvchi 
o‘simliklar anemoxor deyiladi (qoqio‘t, tuyaqorin, saksovul). 
Havo  tarkibida  karbonat  angidrid,  kislorod,  azot,  sulfid  vafosforli 
birikmalarning  turli  aralashmalari  bo‘ladi.  Shu  birikmalar  o‘simlik 
hayotida  katta  ahamiyatga  ega.  O‘simliklarning  assimilatsiya  jarayoni 

---

347 
 
uchun  karbonat  angidrid  kerak  bulsa,  dissimilyasiya  jarayoniga  kislorod 
zarur.  Dukkakli  o‘simliklardagi  tugunak  bakteriyalar  havodagi  azotni 
yutib, yerni tabiiy holda o‘g‘itlaydi. 
O‘simlik  hayotiga  zavod  va  fabrikalardan  chiqib  turadigan  zararli 
kimyoviy  birikmalar  juda  salbiy  ta’sir  qiladi.  Hozirgi  vaqtda  rejasiz, 
o‘ylamasdan  qurilgan  ko‘pgina  zavodlar,  ayniqsa  alumin  zavodi 
ekologiyani xaddan tashqari buzib yuboryapti. 
O‘zbekistonni  xomashyo  o‘lkasiga  aylantirish  maksadida  qishloq 
aholisining  eshigini  oldigacha  ekilgan  g‘o‘za  insonlar  boshiga  tushgan 
juda  katta  ofat  bo‘ldi.  G‘o‘zadan  yuqori  xosil  olish  maksadida  uni  turli 
ximikatlar bilan dorilash oqibatida havo tarkibi ko‘p joylarda zaxarlandi. 
Bu  zaxarli  moddalar  qishloqda  yashovchilarning  jigar,  o‘pka  va 
buyraklarini jarohatladi. 
Orolga  qo‘yiladigan  ikki  daryo  ekinlarni  sug‘orish  uchun  suv 
havzalariga  aylantirildi.  Natijada  orol  ko‘rib  tuzli  kum  zarrachalari 
havoga ko‘tarilmoqda, o‘zini salbiy ta’sirini ko‘rsatmoqda.