Muqaddima

 
UYQU,TUSHKO’RISH,GIPNOZ 
Odam umrining deyarli uchday bir qismi uyquda oladi. Uyqu yuqori hayvonlar uchun 
juda  zarur  holat.  It  ovqatsiz  ancha  uzoq  yashashi  mumkin,  ammo  uyqudan  maxrum 
qilinganida tez halok bo`ladi. 
Uyqu  vaqtida  odam  hushini  yo
‘
qotadi,  MNT  ning,  xususan  miya  po‘stlog‘inmg 
faolligi  pasayadi,  muskullar  tonusi  va  sezgirlik  susayadi.  Shartsiz  reflskslar 
kuchsizlanadi, shartlilari esa tormozlanadi. Ichki a‘zolar faoliyati ham sustlashadi. 
Uyquning bir necha turi bor: 1) kecha-kunduagi davriy uyqu; 2) faslga bog‘liq davriy 
uyqu; 3) narkotik uyqu; ‗) gipnotik uyqu; 5) patologik uyqu. 
Davriy  uyqular  —  oddiy  sharoitdagi  fiziologik  holatdir.  Narkotik,  gipnotik  va 
patologik uyqular maxsus nofiziologik ta‘sirotlar natijasida rivojlanadi. 
Gipnotik  uyqu  —  ko
‘
pchilikda  qiziqish  uyg‘otadi.  Bu  uyqu  maxsus  sharoitda 
gipnozchi  tomonidan  ishontirish  yo‘li  bilan  paydo  qilinadi.  Gipnoz  vaqtida  miya 
po%tlogl  faoliyati  tormozlansada,  tashqi  muhit  bilan  aloqa  qisman  saqlanib  qoladi, 
gipnozlangan shaxs gipnozchi ko'rsatmalarini bajaradi. 
Yashash  sharoiti  ogir  bo`lgan  hududlarda  uchraydigan  hayvonlarga  faslga  bog‘liq  u 
yqu xos. Masalan, O
s
rta Osiyo sahrolarida  yashovchi qo'shqyoq (tushkanchik) bahor va 
yoz  boshlarida  juda  faol  bo  lib,  ko‗p  ovqat  yeydi,  semiradi.  Kun  haddan  tashqari  isib, 

---

 
 
299 
 
o‗simliklar qurib qolganda, fasliy uyquga ketadi. Fasliy uyqu boshqa sharoitda yashovchi 
hayvonlarga ham xos (ayiq). 
Narkotik uyquni maxsus narkotik moddalar paydo qiladi, Har kungi davriy uyqu katta 
yoshli odamlarda bir bosqichli bo`ladi — tunda bir marta yotib, uxlab turiladi. Bolalarda 
bu uyqu ko‗p bosqichli. Endi tugllpam chahaloq bir kecha-kunduzda 21 soat, 6 oydan 12 
oyhk bo`lgan bola 
1‘ soat, ‗ yoshda tte 12 soat, 10 yoshda 10 soat uxlaydi. Kattalarning tungi uyqusi 
7-8  soat  davom  etadi.  falogrammasida  chastotasi  13  Gs  dan  yuqori  bo`lgan  kichik 
amplitudali  to`lqinlar qayd qilinadi (beta-ritm). 
Osoyishta, ko‗zini yumib, o
‘
tirgan  odamning  EEGsi  alfa-ritm  qiyofasiga  kiradi  (8—
12 Gs li, kichik amplitudali  to`lqinlar (1- bosqich). Odam uxlashi bilan teta-ritm paydo 
bo`ladi,    to`lqinlar-  chastogasi  3—7Gs  dan  oshmaydi  (2-  bosqich).  Uyqu 
chuqurlashganda, teta-ritmga 12—15 Gs li, davomi 
1  sek  bo`lgan  «uyqu  duklari»  qo'shiladi  (3  -  bosqich).  Uyquning  chuqurlashuvi 
yanada davom etadi, endi yuqori amplitudali, 0,5-2 Gs chastotaga ega bo'lgan to'lqinlar 
— delta- ritm qayd qilinadi (‗- bosqich). 
Uyquning  5-  bos‘qichiga  ko
‘
z  sohhalarining  tez  haraxatlanishi  xos.  Shuning  uchun 
uni  uyquning  tez  davri  deb  atashgan.  EEG  da  yuqori  chastotali,  kichik  amplitudali  
to`lqinlar paydo bo`ladi, miya po'stloglning elektr faolliagi desinxronizatsiyaga uchraydi. 
Shu vaqtda uxlab yotgan odam uyg‘otilsa u tush ko‘rayotganini aytadi. Shuning uchun 
bu  5-  bosqichni  uyquning  tush  ko'rish  davri  ham  deyishadi  Undan  oldingi  bosqichlar 
sekin 
 
 
75- rasm. Odam elektroensofalogrammasining bedorlikdagi va uyquning turli 
bosqichlaridagi shakli. 
KTH  bosqich-  ko‗zning  tez  harakatlanish  bosqichi.  Pastda:  uyqu  chuqurhgining  tun  davomida 
bosqichlarga bog‘liq holida o
‘
zgarishi. uyqu bosqichlaridir. 
Sekin va tez uyqular davriy bo`lib, har bir yarim soatda takrorldnadi. 7,5 soat uxlagan katta 
yoshli odam 1,5—2 soatni tez uyquda o
‘
tkazadi. 

---

 
 
300 
 
Sekin  uyqu  vaqtida  vegetativ  faoliyatlar  susayadi  —  qorachiqlar  torayadi,  tomirlar 
kengayadi,  ter  ajralishi  ko'pavib,  ko‗z  yoshi  va  solak  ajralishi  kamayadi,  yurak-tomir,  nafas, 
hazm,  ajratuv  tizimlari  faoliyati  sustlashadi.  Tez  uyqu  davrida,  aksincha,  «vegetativ  to
‘
zon» 
kuzatiiadi.  Skelet  muskullari  tinch  va  tonusi  pasaygan  holatda  bolsada,  bu  davrda  odam 
ko
‘
rayotgan  tushida  «ishtirok»  etadi,  ichki  a‘zolari  tushdagi  harakatlar  va  hissiyotlarni 
ta‘minlash uchun zarur bo`lgan darajada o
‘
z faoliyatini tezlashtiradi. 
Chuqur  sekin  uyqu  faqat  odamga  xos.  Uni  odamzod  uy-joy  ko
‘
rib,  o
‘
zini  tunda  turli 
xavflardan  saqlash  imkoniyatiga  ega  bolganidan  keyin  orttirgan.  Sekin  uyqu  davrida  ba‘zi 
odamlar uyqusirab yurishadi, bu — somnambulizmdir. 
0
‘
z  vaqtida  uyqu  rivojlanishni  tushuntirish  uchun  qon  aylanishi,  gistologik,  kimoviy 
nazariyalar taklif qilingan edi. 
Hozirgi  kunda  bedorlikdan  uyqu  holatiga  o'tishni  uyg'onishini  miya  po‗stlog*i  va  po
‘
stdoq 
osti  tuzilmalari,  xususan  to
‘
rsimon  formatsiya  o`rfasidagi  o
‘
zaro  munosabatlar  o'zgarishga 
boglashadi.  Miya  stvolida,  asosan  uzunchoq  miya  va  Varoliy  ko
‘
prigida  joylashgan  to'rsimon 
fomatsiyani ko
‘
tariluvchi  yollar talamus  yadrolari ular orqali katta yarimsharlar po'stlog'i  bilan 
aloqador  qiladi,  Pastga  tushuvchi    yo`llar,  o
‘
z  navbatida,  to
‘
  r  simon  formatsiyani  orqa  miya 
segmentlari  bilan  boglaydi.  Po
‘
stloq-to‗rsimon  formatsiya,  to'rsimon  formatsiya  —  orqa  miya 
munosabatlari yuqorida ko‗rilgan edilar. Oxirgi o
‘
n yillarda to
‘
rsimon formatsiyaning S ko'prik 
qismidagi  ma  lum,  .neyronlarning  elektir  faolligi  uyqu  davrlari  almashinuvida  awal  qommiy 
ravishda  o'zgaiishi  aniqlangan.  Masalan,  uyquning  tez  davri  boshlanishidan  awal  bu  reyronlar 
impulslari  chastotasi  bedorlik  holatidagina  nisbatan  50—100  marta  oshadi.  Bu  o'zgarish  EEG 
da  tez  uyquning  dastlabki  belgilari  paydo  bolishidan  sal  oldin  qayd  qilinishi  uning  uyqou 
davrlari, almashinuviga dahldorligini ko‘rsatadi. 
Valoriy  ko
‘
pitgidagi  boshqa  ikki  guruh  neyroylar  faolligi  uyquning  sekin  davri  tez  davrga 
olishi  oldindan  susayadi  Bu  neyronalarning  bir  gurahi  Vamiiy  ko'prigining  havorang  dog‘ 
yadrosida joylashgan bolib, noradrenalinga boy. Ikkinchi  guruhneyronlar serotoninga ega, ular 
ko'prikning chok yadrolarida bo`ladi. 
Bu guruhlardagi yakka neyronlar faolligini qayd qilish ularning implus chastotasi bedorlikda 
juda  yuqori  bo`lishini,  sekin  uqhu  davrida  esa  asta-sekin  kamayishini,  uyquning  tez  davrida 
umuman impulslar yuzaga chiqmasligini ko'rsatadi 
Tez  uyqu  boshlanishi  oldidan  faollashadigan  neyronlar  ham  ko
‘
prikdagi  havorang  dog
‘
  va 
chok  yadrolaridagi  neyronlar  ham  yoyiluvchi  (divergent)    yo`llar  orqali  po
‘
stloqning  ko
‘
pgina 
sohalariga boglanganlar. Ulardan po'stloqqa  yetib kelgan impulslar keng doiradagi neyronlarni 
faollashi yoki tormozlashishi mumkin. 
Ko
‘
prikning  uyquga  dahldor  neyronlari  serotonin  va  noadrenalin  ko‘pligini  aniqlash 
uyquning  kimyoviy  nazariyasiga  yana  qiziqish  uyg‘otdi.  Ko‘tariluvchi  po'stloqni 
faollashtiradigan  tizimning  adrenergikligi  uyquni  qochiruvchi  moddalarning  ko‘pi 
katexilarninlarga  o‘xshashi  katexolarninlar  bedorlik  holatini  saqlash  uchun  zarurligidan  darak 
beradi.Miyada  serotonin  miqdorining  ortishi  tez  uyqu  davrini  uza>tiradi,ammo  uyquni  sekin 
davr hisobiga qisqartiradi. 
Boshqa fiziologik faol moddalar ham uyquga ta‘sir qilish! mumkin.Masalan oxirgi yillarda 
epifizdan ajratib olingan peptidning faqat 600 molekulasi mushukni uxlatib qo‘yish qobiliyatiga 
ega.