Muqaddima

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
3 
 
 
 
FIZIOLOGIYANING RIVOJLANISH TARIXI 
HAQIDA QISQACHA MA’LUMOT 
 
     Organizmning  hayot  faoliyatini  o‘rganib,  tushunishga  qaratilgan  harakatlar  jamiyat 
taraqqiyoti  bilan  teng.  Ko‘hna  Yunon,  Rim,  Xitoy,  Hindiston,  Misr  shifokorlari  va 
olimlari  funksiyalar  to‘g‘risidagi  ilk  tushunchalarga  asos  solganlar.  Jumladan,  Buqrot 
(Gippokrat), Arastu (Aristotel), Jolinus (Galen) va boshqalarni eslatish mumkin. 
     Buqrot  (eramizdan  460-377 yil avval) – ko‘hna yunonning buyuk shifokori, tibbiyot, 
falsafa, etika va boshqa fanlar rivojiga katta hissa qo‘shgan. U Kos orolida tug‘ilib, ko‘p 
yillar mobaynida oilaviy tibbiy maktabda tahsil olgan. 
     Buqrotning ota-onasi, o‘g‘illari va kuyova ham shifokor bo`lishgan. Buqrotning otasi 
tibbiyot sohasida unga ustozlik qilgan. Otasining vafotidan so‘ng u Afinada tahsil olishni 
davom  ettirdi.  Buqrot  Yunoniston,  Misr,  Liviya,  Qora  dengiz  bo‘yi  mamlakatlarida 
sayyoh-shifokor bo`lib uzoq vaqt yashagan. 
     Buqrot tibbiyotni ibodaatxonalarning ruhoniylaridan xalos qilib, mustaqil rivojlanishi 
yo`lida  katta  xizmat  qildi.  U  inson  salomatligiga  tashqi  muhitning  kuchli  ta‘sir  qilishi 
to‘g‘risida fikr yuritgan. 
     Turli xulq-atvorga, his-tuyg‘u, xatti-harakatlarga ega bo`lgan insonlarni temperamenti 
(mijozi)  bo‘yicha    Buqrot  to‘rt  turga  bo`lgan.  Mijozi  issiq,  issiq  qonli  odamlarni 
sangvinik  –  serharakat,  ildam,  deb  atagan.  Vujudida  sovuq  shilimshiq  ko‘p  bo`lgan 
odamlarni  flegmatik  –  sovuqqon,  vazmin  turga  ajratgan.  Badanda  o‘tning  ko‘pligi 
Buqrotning  fikricha,  qiziqqonlik,  serjahllikka  olib  keladi.  U  bundau  insonlarni  tiyib 
bo`lmaydigan  xoleriklar,  deb  atagan.  Vujudida  qora,  kuygan    o‘t  ko‘payib  ketgan 
shaxslar melanxoliklarni tashkil  qilib, ular imirsiydaigan, o‘ziga ishonmaganlardir. 
     Asrlar o‘tib, Buqrotning kuzatishlari asosida odamlar  mijozi, temperamenti bo‘yicha 
to‘rt xilga bo`linadi, degan fikr I.P.Pavlovning ilmiy tekshiruvlarida tasdiqlandi. 
     Buqrot  birinchilar  qatorida  shifokorning  odob-ahloqi,  bemor  va  hamkasblariga 
bo`lgan  munosabati,  tashqi  qiyofasi  qanday  bo`lishi  to‘g‘risida  o‘z  fikrini  qisqacha 
yozgan. Buqrotni tibbiyot asoschisi deyish mumkin. 
     Jolinus (Galen, 134-211- yillar) fiziologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. U 
o‘zi tug‘ilgan shahar Pergamda, Smirna, Iskandariya (Aleksandriya), Korinf shaharlarida 
taniqli  shifokorlardan  ta‘lim  oldi.  164-yilda  Rimga  ko‘chib  borib,  imperator  Mark 
Avreliy saroyida shifokorlik qildi. Jolinus cho‘chqa va maymunlarda tajribalar o‘tkazib, 
anatomiya  va  fiziologiyani  chuqur  o‘rgandi,  chunki  u  organizm  tuzilishi  va  faoliyatini 
aniq  bilmay  turib,  kasallikni  aniqlash,  bemorni  davolash  mumkin  emas,  degan  fikrda 
bo`lgan.  Tibbiyot  va  biologiyaga  tajribani  kiritish  Jolinusning  buyuk  xizmatlaridan 
biridir.  U  bosh  va  orqa  miya  faoliyatini  tekshirib,  odamning  ruhiy  xususiyatlari  bosh 
miya  faoliyatiga,  orqa  miyaning  oldingi  ildizlari  harakat,  orqa  ildizlari  esa  sezgiga 
bog‘liq bo`lishini aytgan. 
     Jolinus qonning tomirlarda to‘xtivsiz aylanishini bilmagan. U ―xom‖ qon jigarda hosil 
bo`lib,  yurakning  o‘ng  qorinchasiga  keladi,  qorinchalar  o‘rtasidagi  teshik  orqali  chap 
qorinchaga  o‘tib,  arteriyalar  bo‘ylab  ichki  a‘zolarga  tarqalib,  yo‘q  bo`lib  ketadi,  deb 
o‘ylagan. 

---

 
 
4 
 
     Jolinusning  qon  harakati  to‘g‘risidagi  bu  xato  fikrlari  15  asr  davomida  hukmron 
bo`lib  keldi.  Buning  sababi  –  o‘rta  asrlar  (III-XVI  asrlar)  Ovro‘poda  turg‘unlik  va 
tushkunlik davri bo`ldi. Ilmiy haqiqatlarni yoqlagan ko‘pgina olimlar quvg‘in qilindi. 
     Aksicha, Sharq mamlakatlarida o‘rta asrlar davomida ilm va fan juda rivojlandi. Shu 
davrda  xozirgi  Markaziy  Osiyo  davlatlari  hududida  jahonga  tanilgan  ko‘pgina  olimlar 
yashadi  va  ijod  qildi.  Abu  Nosir  Muhammad  Al-Farobiy  873-yilda  Sirdaryo  bo‘yiga 
joylashgan  Farob  qishlog‘ida  tug‘ildi.  Al-Farobiy  o‘zining  160  dan  ortiq  ilmiy  asarlari 
bilan falsafa,tabiiyot, musiqa nazariyasi, tibbiyotga ko‘p yangiliklar kiritdi. 
     Al-Farobiyning shifokorlik faoliyati to‘g‘risida aniq ma‘lumotlar yo‘q. 
Ammo  u  tibbiyotga  juda  qiziqqan,  hamda  anatomiya  va  fiziologiyadan  bizni  hayratga 
soladigan darajada bilimga ega bo`lgan. Olim odam organizmining faoliyati uchun miya 
va uning markazlarining ahamiyati juda kattaligini yaxshi tushungan, nervlarni sezuvchi 
va  harakatlantiruvchi  nervlarga  bo`lgan,  yurak  faoliyatini  nervlar  boshqaradi,  deb  
taxmin  qilgan.  Al-Farobiy  fanlar  tasnifiga  bag‘ishlangan  asarida  quyidagi  fikrni  aytadi: 
―Bemorni  yaxshi  davolash  uchun  shifokor  ikki  narsaga  ega  bo`lishi  kerak.  Birinchi  – 
umumiy  nazariyani  yaxshi  bilishi,  ikkinchi  –  kasal  va  sog‘  odamlarni  ko‘p  kuzatib, 
tajriba  orttirishi  kerak.  Faqat  shundaginna  shifokor    har  qaysi  kasalga  mos  davolash 
yo`lini  va  kerakli  dori-darmonni  aniqlashi  mumkin.‖  Al-Farobiyning  bu  so‘zlari  hozir 
ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. 
     O‘zi tirikligida ―ikkinchi muallim‖ degan ulug‘ unvonga sazovor  bo`lgan Al-Farobiy 
(Arastuni  falsafa,  mantiq,  umuman  ilm-fan  sohasida  ―birinchi  muallim‖,  deb  atashgan) 
Ibn Sino va boshqa Sharq olimlarining dunyoqarashiga katta ta‘sir ko‘rsatgan. 
     Abu  Ali  ibn  Sino  taxminan  980-  yili  Buxoro  yaqinidagi  Afshona  qishlog‘ida 
tug‘ilgan. Unda shifokorlikka bo`lgan zo‘r qiziqish juda erta uyg‘ondi. O‘tkir qobiliyatli 
Ibn    Sino  yigitlik  chog‘idayoq  taniqli  shifokor  bo`lib  yetishdi.  Buxorodan  Gurganchga 
ko‘chib, Xorazmshox saroyida 10 yilcha xizmat qildi. Umrining ikkinchi yarmini Eronda 
Hamadon hokimining hakimi va vaziri sifatida o‘tkazdi. 1037-yili Hamadonda vafot etdi. 
     Jahon  Ibn  Sinoni  tibbiyot  fanining  buyuk  namoyondasi  va  ulug‘  mutafakkir  sifatida 
taniydi.  Uning  «Tib  qonunlari»  XII  asrda  arab  tilidan  lotinchaga  ag‘darilib,  qoiyozma 
shaklida Ovro‘po  mamlakatlarida tarqala boshladi. Bu asar ilk bor chop etilgan kitoblar 
orasida  bo`lib,  XVIII  asrgacha  tibbiyotni  o‘rganuychi  talabalarning  va  hakimlarning 
asosiy qo`llanmasi sifatida xizmat qildi. «Tib qonunlari» 5 jilddan iborat bo`lib, tibbiyot 
nazariyasiga, inson organizmining boshidan oyog‘igacha tuzilishi, kasalliklari, ularning 
oldini olish va davolashga oid ma‘lumotlar majmuasidir. Bu asarda odam organizmining 
faoliyati, fiziologiyasiga doir ma‘lumotlar va fikrlar ham bor. 
     Masalan,  Ibn  Sino  tashqi  muhit  odam  organizmiga  kuchli  ta‘sir  ko‘rsatishi 
mumkinligiga katta ahamiyat bergan. Faqat bir fasldan ikkinchi faslga o‘tish emas, balki 
kunning tunga ulanishi ham  organizmda o‘zgarishlar keltirib chiqaradi, degan. 
     Ibn  Sinoning  bolani  tarbiyalash    va  o‘stirish  to‘g‘risidagi  fikrlari  diqqatga  sozovor. 
Uning  fikricha,  bolani  chaqaloqlik  davridan  tozalikda  tutib  tarbiyalash,  sog‘liqni 
saqlashning asosiy omillaridan biri. 
     Ibn  Sino  bosh  miya  va  ichki  a‘zolar  faoliyati  haqida  to‘g‘ri  tasavvurga  ega  bo`lgan. 
Uning  nafas  olish  mexannikasi,  o‘pkaning  nafas  olib,  nafas  chiqarishda  passiv  etishi 
to‘g‘risidagi,  nafas  olganda  o‘pkaning  kengayishi  ko‘krak  qafasining  kengayishiga 
bog‘liq, degan fikrlari hozirgi zamon tushunchalaridan farq qilmaydi. 
     Buyuk  alloma  qolbning  tanaga,  ruxiy  holatning  fiziologik  jarayonlarga  ta‘sirini  bir 
tajriba  asosida  isbotlagan.  Ikki  qo‘yni  ikkita  katakka    qo‘yib,  bir  xil  ovqatni  teng 

---

 
 
5 
 
miqdorda  berib  boqqan.  Faqat  qo‘ylardan  biri  qarshisidagi  bo‘rini  doim  ko‘rib  turgan. 
Bo‘rining qonsiragan nigohini  ko‘rgan qo‘y ozib-to‘zib, kasal bo`lib oigan. 
     Shuni afsus bilan ta‘kidlash kerakki, «Tib qonunlari»dagi va o‘rta asrlarda  Markaziy 
Osiyo  hududida  yashagan  taniqli  olim  hakimlar  –  Ismoil  Juzjoniy,  Umar  Chog‘mini, 
Abdulg‘ozi  Bahodirxon  va  boshqalarning  asarlaridagi  fiziologiyaga  oid  ma‘lumotlar 
hozirgacha yetarlicha o‘rganilmagan. 
    Ibn Sinoning falsafiy qarashlari, tibbiyotga kiritgan yangiliklari o‘rta asrlarda Sharq va 
G‘arb  olimlari  dunyoqarashiga  katta  ta‘sir  ko‘rsatdi.  Umar  Hayyom  (XI  asr),  mashhur 
italiyalik  matematik  va  shifokor  Kardano  (XVI  asr),  Al  Kaxxal  (XVI  asr),  R.Dekart 
(XVII  asr)  va  boshqa  ko‘pgina  olimlarni  Ibn  Sino  ilmiy  falsafiy  qarashlarining 
davomchisi, desa bo`ladi. 
     XVI  asrning  o‘rtalarida  ijod  qilgan  va  tibbiyotda  ko‘pgina  yangiliklar  yaratgan 
mashhur  anatom  A.Vezaliy  Ibn  Sino  asarlarini  sinchiklab  o‘rgangan,  uning  anatomiya 
sohasidagi  ma‘lumotlari  aniqligini  tan  olgan.  A.Vezaliy  dunyoda  birinchi  bo`lib 
hayvonlarda  tajriba  o‘tkazishga  bag‘ishlangan  qo`llanmani  yaratdi.  Bu  kitob  olimlar 
o‘rtasida  tajribaga  bo`lgan  qiziqishni  uyg‘otdi,  keyingi  asrlar  davomida  bu  qiziqish 
tobora orta bordi. 
     1628-yili  fiziologiyaning  fan  sifatida  shakllanishida  tarixiy  yil  hisoblanadi.  Ingliz 
shifokori    Uilyam  Garvey  o‘zining  ―Hayvon  yuragi  va  qonning  harakati  to‘g‘risida 
anatomik  tekshirishlar‖  degan  noyob  kitobini  chop  etib,  Jolinusning  qon  aylanishi 
to‘g‘risidagi haqiqatdan ancha yiroq tasavvurini inkor etdi. Garvey o‘zi o‘tkazgan juda 
ko‘p  tajribalar  natijasida  qonning  uzluksiz  harakatda  bo`lishini,  yurakning  qisqarishlari 
esa  qonni  harakatga  keltiruvchi  kuch  ekanini  isbot  etdi.  Olimning  buyukligi  shunda 
ediki,  u  organizmda  kapillyarlar  birligini  bilmay  turib  (ular  hali  kashf  qilinmagan  edi, 
tomirlar  berk  doiralarni  tashkil  qiladi,  bu  doiralarda  arterial  tomirlarni  venalar  bilan 
bog‘lab  turuvchi  ko‘zga  ko‘rinmaydigan  qismi  bor,  deb  faraz  qildi.  Garvey  vafotidan 
keyin  4  yil  o‘tgach,  1661-yilda  M.Malpigi  kapillyarlarni  tipib,  Garveyning  bu  farazi 
to‘g‘riligini isbotladi. Qon aylanishi kashf etilgan 1628-yil fiziologiya fanining tug‘ilgan 
yili hisoblanadi. 
     Fiziologiyaning  rivojlanishi  uchun  katta  ahamiyatga  ega  bo`lgan  XVII  asr 
kashfiyotlari  qatorida  faranng  faylasufi  R.Dekartning  tashqi  ta‘sirlarga  organizmning 
javob  reaksiyalarini  (keyinchalik  refleks  nomini  olgan  reaksiyalarni)  birinchi  bo`lib 
tasvirlaganini aytib o‘tish kerak. 
     XVIII  asrda  ko‘pchilik  dorilfununlarda  fiziologiya  mustaqil  fan  sifatida  o‘qitila 
boshlandi, maxsus kafedralar tashkil topdi. 
     Qaysi  davrni  olmaylik,  fanlarning  rivojlanishi  jamiyatning  umumiy  rivojiga,  texnika 
va  ishlab  chiqarish  imkoniyatlariga  bog‘liq  bo`lgan.  Mexanika,  fizika  va  kimyo 
fanlarining  XVIII  asrda  erishgan  yutuqlaridan  fiziologiyada  ham  foydalanilgan. 
Fiziologiyada  asosan  kimyoviy  jarayonlarni  kimyoviy  usullar  yordamida,  fizikaviy 
jarayonlarni  esa  fizika  usullarini  qo`llanib  o‘rganadigan  yo‘nalishlar  shakllandi. 
Mexanika, gidravlika, optika qonunlarinni fiziologik tatbiq etish hayvonlarda arterial qon 
bosimini  oichash,  nafas  mexanizmlarini  aniqlash,  ko‘z  muhitlarining  nur  sindirishini 
ta‘minlashdagi ahamiyatini tushunishga imkon berdi. 
     Kimyo  yutuqlaridan  foydalanib,  R.Reomyur  va  L.Spalansini  ovvqat  hazm  qilish 
jarayonlarini  o‘rganishdi,  A.Lavuazye  va  P.Laplas  organizm  sarflaydigan  energiya 
miqdorini  birinchi  marta  olchashdi.  Organizmda  modda  va  energiya  almashinuvini 
batafsil  o‘rganilishiga  M.V.Lomonosov,  R.Meyer,  J.Joul,  G.Gelmgolslar  tomonidan 

---

 
 
6 
 
ta‘riflab berilgan tabiatning asosiy  qonuni  –  modda va energiyaning  saqlannish qonuni 
mustahkam zamin bo`ldi. 
     XVIII  asrning  oxirlarida  L.Galvani  ―Hayvon  elektri‖  haqidagi  ta‘limotni  yaratib, 
elektrofiziologiyaga  asos  soldi.  Bu  sohaning  rivojlanishiga  K.Matteuchi.  E.Dyubua-
Raymon,  E.Pflyuger,  keyinchalik  V.Yu.  Chagoves,  Yu.Bernshteyn,  A.Xodjkin  va 
Xakslilarning xizmati katta. 
     XIX  asrda  fiziologiya  anatomiyadan  ajralib,  mustaqil  fanga  aylandi    va  juda  katta 
muvaffaqiyatlarga  erishdi.  Bunga  modda  va  energiyaning  saqlanish  qonuni 
isbotlannishidan  tashqari,  hujayraning  kashf  etilishi  va  organik  olarnning  rivojlanishi 
nazariyasi yaratilgani sabab bo`ldi. Bu davrda erishilgan yutuqlar yangi tajriba usullariga 
ham bog‘liq edi. 1847-yilda K.Lyudvig kimograf kashf etdi, keyinroq qon bosimi va qon 
oqish tezligini oichash uchun manometr va qon soatini taklif qildi. 1842-yili Moskvalik 
jarroh  V.A.Basov  jarrohlik  yo`li  bilan  it  me‘dasiga  fistula  o‘rnatib,  tajribalarni  bir 
hayvondaa  uzoq  vaqt  o‘tkazish  mumkinligini    ko‘rsatdi.  Tajribalarda  qo`llaniladigan 
jarrohlik  usullari  XIX  asrning  ikkinchi  yarmida  keng  rivojlanndi  va  ichki  a‘zolar 
faoliyatini  o‘rganishda  qoi  keldi.  L.Tiri  va  L.Vellaning  ingichka  ichakning  bir  qismini 
ajratib qo‘yish usuli yordamida,  R.Geydengayn va I.P.Pavlov ajratilgan me‘dacha usulu 
yordamida va I.P.Pavlov laboratoriyasida yaratilgan boshqa bir qator usullar yordamida 
hazm a‘zolari faoliyati batafsil o‘rganildi. 
     Shu  davrda  bosh  va  orqa  miya  turli  qismlarining  fiziologik  faoliyatlarni 
boshqarishdagi ishtirokini o‘rganish jiddiy tus oldi. 
     Bu  yo‘nalishda  I.M.Sechenov  katta  ish  qildi.  Rus  fiziologiyasining  otasi  deb 
hisoblangan  bu  olimning  eng  yirik  ishi  markaziy  nerv  tizimida  tormozlanish  jarayonini 
kashf  etishdir.  I.M.Sechenov  o‘zining  1863-yilda  chop  etilgan  ―Bosh  miya  reflekslari‖ 
asarida  insonning  bbeixtiyor  va  ixtiyoriy  xatti-harakatlarining  hammasi  yuzaga  chiqishi 
bo‘yicha refleksligini ko‘rsatdi. Bu kitobda I.M.Sechenov bbirinchi bo`lib tabiatning eng 
murakkab  mo‘jizasi  –  ongni  tajriba  yo`li  bilan  o‘rganishga  jur‘at  etdi.  I.M.Sechenov 
qondagi gazlarni ilk bor ajratib olib, tahlil qildi. Uni fiziologiyaning yangi yo‘nalishi  – 
mehnat  fiziologiyasining  asoschisi,  deyish  mumkin.  I.M.Sechenovning  markaziy  nerv 
tizimi  faoliyatiga  oid  kashfiyotlari  I.P.Pavlovga  oliy  nerv  faoliyatini  o‘rganish    uchun 
zamin bo`ldi. 
     I.M.Sechenov  bir  qator  iste‘dodli  shogirdlar  tarbiyaladi.  Shulardan  organizm 
ajratadigan  issiqlik  miqdorini  aniq  oichash  usullarini  ishlab  chiqqan  V.V.Pashutin  va 
A.A.Lixachevni,  markaziy  nerv  tizimida  payvasta  tormozlanishni  kashf  etgan 
B.V.Verigoni,  parabioz  to‘grisidagi  ta‘limot  muallifi  N.Ye.Vvedenskiynni  va 
boshqalarni aytib o‘tish mumkin. 
     I.P.Pavlovning  ishlari  fiziologiya  fanining  rivojiga  katta  ta‘sir  ko‘rsatdi.  I.P.Pavlov 
dastlab  yurak  va  qon  aylanish  fiziologiyasi  bilan  shug‘ullandi.  U  yurak  ishini 
kuchaytiradigan va susaytiradigan maxsus nervlar borligini ko‘rsatdi. Shu nervlardan biri 
yurak muskulining qisqarish kuchini oshirib, yurak urishi chastotasiga ta‘sir qilmas edi. 
I.P.Pavlov  bu  o‘zgarishni  neryning  yurak  trofikasiga  ta‘siri  bilan  tushuntirdi.  Bu  ishlar 
bilan  bir  qatorda,  I.P.Pavlov  laboratoriyasida  hazm    a‘zolari  faoliyati  ham  jiddiy 
tekshirildi,  olingan  natijalar  esa  yirik  kashfiyot  darajasida    bo`ldi.  Hazm  fiziologiyasi 
sohasida  I.P.Pavlov  erishgan  ulkan  yutuqlar  uning  o‘zi  va  shogirdlari  yaratgan  yangi 
tekshiruv  usullariga  bog;liq  bo`ldi.  Bulardan  so`lak  va  me‘da  osti  bezi    yo`llarini 
tashqariga  chiqarish  usuli,  nervlari  saqlanib  qolgan  kichik  me‘dachani  ajratish  usuli, 
ezofagotomiya  va  boshqalarni  ko‘rsatish  mumkin.  1897-yilda  I.P.Pavlov  hazm  tizimi 

---

 
 
7 
 
a‘zolari  faoliyatini  o‘rganishga  bag‘ishlangan  ishlarga  yakun  yasab,  ―Leksii  o  rabote 
glavnix pishevaritelnix jelez‖ nomli kitobini chop etdi. Bu asar jahon fiziologlari uchun  
uzoq  vaqt  davomida  asosiy  qo`llanma  bo`ldi.  1904-yilda  I.P.Pavlov  hazm  tizimi 
fiziologiyasiga oid ishlari uchun Nobel mukofotiga sazovor bo`ldi. 
     Hazm  fiziologiyasini  o‘rganish  juda  muvaffaqiyatli  ketayotgan  bo`lishiga  qaramay, 
I.P.Pavlov bu ishlarni yig‘ishtirib, bosh miya po‘stlog‘i faoliyatini tekshirishga kirishdi. 
Natijada  shartli  reflekslar  kashf  etildi,  oliy  nerv  faoliyati  turlari  aniqlandi,  II  signallar 
tizimi, uyqu va gipnoz nazariyalari shakllandi. 
     O‘ttiz  yildan  ko‘p  davom  etgan  bu  izlanishlar  natijalari  inson  ruhiy  faoliyatini 
o‘rganish uchun ilmiy zamin bo`ldi. 
     B.P.Babkin,  L.A.Orbeli,  K.M.Bikov,  I.P.Razenkov,  P.K.Anoxin    kabi  jahonga 
tanilgan olimlar I.P.Pavlovning shogirdlaridir. 
     XX  asrda  fiziologik  tadqiqotlar  olib  borish  juda  rivojlandi.  Bu  davrda  faqat 
Ovro‘poda emas, AQSh, Yaponiya, Xitoy, Hindiston, Avstraliyada ham laboratoriyalar 
tashkil topdi. 
     Asrimizning  boshida  fiziologiya  fani  erishgan  yutuqlardan  elektrofiziologiya 
hodisalarini  o‘rganish  natijalari  samarali  bo`ldi.  Sezgir  galvanometrni  kashf  etilishi 
V.Eyntxoven  va  A.F.Samoylovlarga  yurakning  elektr  potensiallarini  qayd  qilish 
imkonini berdi. Elektr kuchaytirgichlar paydo  bo`lishi elektroensefalografiya va boshqa 
elektrofiziologik  usullarning  keng  tarqalishiga  olib  keldi.  Elektrofiziologiya  bilan  bir 
qatorda  mediatorlar  to‘g‘risidagi  ta‘limot  yuzaga  kelib,  rivojlandi.  Avstriyalik  olim 
O.Lyovi,  undan  keyin  U.Kennon,  A.V.Kibyakov  va  boshqalar  qo‘zg‘alishni  nervdan 
muskulga,  nervdan  nervga  o‘tishida  maxsus  kimyoviy  vositachilar  –  mediatorlar 
zarurligini ko‘rsatdilar. 
     Mikroelektrodlar  texnikasi  va  stereotaksik  usulning  rivojlanishi  markaziy  nerv 
tizimida qo‘zg‘alish va tormozlanishning tarqalishi, bosh miya po‘stlog‘i va po‘stloq osti 
tuzilmalarining  o‘zaro  munosabatlarini,  hissiyot,  intilish,  uyqu,  narkoz  mexanizmlarini 
tekshirishda  katta  ahamiyatga  ega  bo`ldi.  Shu  usullar  yordamida  ko‘pgina  nerv 
markazlarining miyada joylashishi va tuzilishi aniqlandi, to‘rsimon formatsiyaning bosh 
va  orqa  miyaga  ta‘siri  o‘rganildi,  limbik  tizimning  ichki  a‘zolar  faoliyatini 
boshqarishdagi, hissiyot va xatti-harakatlarning shkllanishidagi roli ko‘rsatildi.  
     XX  asrda  fiziologiya  erishgan  yutuqlardan  yana  muskul  qisqarishi  mexanizmining 
kashf  etilishini,  vitaminlar  to‘g‘risidagi  ta‘limotning  va  ichki  sekretsiya  bezlari 
faoliyatini o‘rganuvchi fan – endokrinologiyaning vujudga kelishini ko‘rsatish mumkin. 
     Bu  davrda  ichki  a‘zolar  faoliyatini  o‘rganish,  bu  faoliyatlarni  boshqaruvchi 
mexanizmlarni  aniqlashga  bo`lgan  qiziqish  so‘nmadi.  I.P.Pavlov  ishlaridan  keyin 
an‘anaviy  bo`lib  qolgan  yo‘nalishni  davom  ettirib,  B.P.Babkin,  Ye.S.London, 
I.P.Razenkov, G.K.Shligin va boshqalar hazm tizimining harakatlanishi, shira ajratish va 
so‘rish  faoliyatlarini  o‘rganishda  ko‘pgina  yangiliklar  kashf  etdilar.  A.M.Ugolev  oziq 
moddalar  parchalanishining  yangi  mexanizmini  –  membrana  hazmini  topdi,  ichak 
gormonlarining  va  gipotalarnik  markazlarning  ochlik  va  to‘qlikni  boshqarishdagi 
ahamiyatini ko‘rsatib berdi. 
     Boshqa  ichki  a‘zolar  faoliyati  va  boshqarish  mexanizmlarini  o‘rganishda  ham  katta 
yutuqlarga erishildi: yurak ishi qonuniyatlari, qon va tomirlar harakati, mayda tomirlarda 
qonning  oqishi  (mikrotsirkulyatsiya),  buyraklar  faoliyati  va  siydik  hosil  bo`lish 
mexanizmlari, nafasning boshqarilishi va gazlarni qonda tashilishi sinchiklab o‘rganildi. 

---

 
 
8 
 
     XIX  asrda  tuzilishi  va  faoliyatining  umumiy  rejasi  olingan  avtonom  nerv  tizimi 
to‘g‘risidagi ta‘limot bizning asrimizda katta rivoj topdi. Avtonom reflektor yoylarning 
deyarli  hammasi  uch  qismdan  iborat  ekanligining  aniqlanishi,  qo‘zg‘alishning  shu 
yoylardan  o‘tkazilish  mexanizmlarini  o‘rganilishi,  bu  jarayonga  ta‘sir  qiluvchi 
moddalarning topilishi amaliy tibbiyot uchun katta ahamiyatga ega bo`ldi. 
     Bir  vaqtlar  anatomiyaning  bir  qismi  bo`lgan  fiziologiyadan  uning  rivojlanishi 
jarayonida  bioximiya,  biofizika,  endokrinologiya,  vitaminoligiya  kabi  mustaqil  fanlar 
ajralib chiqdi. 
     Fiziologiyaning  o‘zi  ko‘p  tarmoqli  fanga  aylandi.  Jumladan    qiyosiy,  evolyutsion, 
qishloq xo‘jalik hayvonlari, sport, kosmik va o‘simliklar fiziologiyasi paydo bo`ldi. 
     XX asrning boshlarida sobiq Sovet Ittifoqi hududida faqat Moskva, Peterburg, Kiyev, 
Qozon  kabi  yirik  shaharlarda  fizio;ogik  markazlar  mavjud  edi.  1921-yilda  Toshkentda 
Turkiston dorilfununi tashkil topishi O‘zbekistonda fiziologiyaning rivojlanishiga turtki 
bo`ldi. 
     O‘zbekistonda  boshlangan  ilk  fiziologik  tadqiqotlarga  Turkiston  dorilfununining 
hayvonlar  fiziologiyasi  kafedrasi  mudiri  professor  E.F.Polyakov  va  shu  dorilfunun 
tibbiyot 
kulliyoti 
qoshidagi 
normal 
fiziologiya 
kafedrasi 
mudiri 
professor 
I.P.Mixaylovskiylar rahbarlik qilishdi. Birinchi kafedra xodimlari asosan qishloq xo‘jalik 
hayvonlari fiziologiyasi  bilan shug‘ullangan  bo`lsa,   ikkinchi kafedra   tibbiyotga  yaqin 
muammolar  –  qon  quyish,  organizmni  tiriltirish,  yurak  faoliyatiga  turli  moddalarning 
ta‘siri  bilan  qiziqdi.  Keyinchalik  Turkiston  (O‘rta  Osiyo)  dorilfununining  fiziologiya 
kafedrasiga  professor  A.I.Izrael  va  professorA.S.Shatalina,  Toshkent  tibbiyot 
institutining  normal  fiziologiya  kafedrasiga  uzoq  vaqt  professor  N.V.Danilov  rahbarlik 
qildilar. Ularning rahbarligida bir qancha mahalliy xalq vakillari nomzodlik va doktorlik 
dissertatsiyalarini  yoqlashdi.  O‘zbekiston  fanlar  akademiyasi  akademigi  professor 
A.Yu.Yunusov,  respublikada  xizmat  ko‘rsatgan  fan  arboblari  professor  A.X.Hoshimov 
va professor A.S.Sodiqovlar shular jumlasidan. 
     Toshkentdan boshqa shaharlarda dorilfununlar, tibbiyot va pedagogika institutlarining 
ochilishi    yangi  fiziologiya  kafedralari  tashkil  qilinishini  va  mutaxassislar  tayyorlashni 
talab qildi. Buni amalga oshirishda O‘rta Osiyo dorilfununi va Toshkent tibbiyot instituti 
kafedralarining roli katta bo`ldi. 
     Fanlarning,  jumladan  fiziologiyaning  rivojlanishi  jamiyatning  hayotiy  ehtiyojlariga 
bog‘liq.  O‘zbekiston  iqlimining  issiqligi  va  mahalliy  xalqning  ovqatlanishidagi  ba‘zi 
xususiyatlar  me‘da-ichak  kasalliklarining  ko‘p  uchrashiga  sabab  bo`lsa  kerak.  Shuning 
uchun  XX  asrning  50-60  yillarida  fiziologiya  muassasalarida  shakllangan  ilmiy 
yo‘nalishlardan birinchisi yuqori haroratning me‘da-ichak faoliyatiga ta‘sirini o‘rganish 
bo`ldi.  A.Yu.Yunusov,  A.S.Sodiqov,  G.F.Korotko,  Yu.A.Itrbakov,  K.R.Rahimovlar  o‘z 
tajribalari  bilan  issiq  harorat  me‘daning  shira  ajratishi  va  harakatlanishiga,  me‘da  osti 
bezi va ingichka ichak sekretor faoliyatiga kuchli, ba‘zan salbiy ta‘sir qilishini ko‘rsatib 
berdilar. 
     Vaqt o‘tib, bu muammo ustida ishlaydigan olimlar soni ko‘paydi, yo‘nalishning o‘zi 
o‘zgardi  va  kengaydi.  Enda  tadqiqotchilar  yuqori  haroratning    hazm  tizimi  a‘zolariga 
ta‘sirini  qayd  qilishdan  tashqari,  kuzatilgan  o‘zgarishlarning  mexanizmini  ochishga 
urindilar.  Hazm  fiziologiyasining  umumiy  masalalariga  katta  ahamiyat  berildi.  Bu 
borada  Andijon  tibbiyot  institutining  nirmal  fiziologiya  kafedrasi  mudiri  professor 
G.F.Korotko  va  u  barpo  etgan  ilmiy  maktabning  tadqiqotlari  ibratli  bo`ldi.  Ularning 

---

 
 
9 
 
izlanishlari  hazm  fermentlarining  qonga  o‘tishi  (inkretsiyasi),  qonnda  gidrolitik 
fermmentlar  faolligining turg‘unligini ta‘minlash qonuniyatlarini yoritdi. 
     Oxirgi yillarda bu ilmiy jamoa me‘da osti bezidan fermentlar ajralishining o‘z-o‘zidan 
boshqarilishiga oid masalalarni tekshirish ishlarini olib bormoqda. 
     50-60  yillarda  akademik  A.M.Ugolev  kashf  etgan  membrana  (shilliq  parda 
yuzasidagi)  hazm  respublikamiz  olimlari  e‘tiborini  o‘ziga  jalb  etdi.  O‘zbekiston 
respublikasi  fanlar  akademiyasi  akademigi  professor  A.Yu.Yunusov  tashabbusi  bilan 
professor  K.R.Rahimov  bu  sohada  ilk  bor  o‘tkazgan  tajribalar  yuqori  harorat  ta‘sirida 
membrana  hazmi  tezlashib,  ichak  bo‘shlig‘ida  susaygan  moddalar  parchalanishining 
salbiy  natijasini  kamaytirishini  ko‘rsatdi.  K.R.Rahimov  kavsh  qaytaruvchi  hayvonlarda  
ilk bor membrana hazmini o‘rgandi. 
     A.Yu.Yunusovning  (1910-1971)  O‘zbekiston  fiziologiya  fanining  rivojlanishidagi 
rolini alihida ta‘kidlash zarur. 
     Uning ilmiy izlanishlari serqirra bo`lib, issiq iqlim sharoitiga moslashish, bu jarayon 
davomida  suv-tuz,  energiya  almashinuvidagi  o‘zgarishlarni  aniqlash  va  yechishga 
qaratilgan  eda  va  hokazo.  Olim  fiziologiya  fanini  maktab  va  oliygohlarda  o‘qitish 
masalalariga alohida e‘tibir berdi.  
     X.Sh.Xayritdinov  va  professor  U.Z.Qodirovlar  ham  hazm  tizimi  fiziologiyasi 
masalalari  ustida  izlanishlar  olib  borishdi.  Professor  X.Sh.Xayritdinov  o‘zining  
―Qoramollarning qatqorin sekretsiyasi‖ deb nomlangan doktorlik dissertatsiyasida kavsh 
qaytaruvchilar  hazmidagi  xususiyatlarni  yoritdi,  qatqorin  shirasining  tibbiyot  va 
veterinariyada davolash omili sifatida ishlatilishi mumkinligini ko‘rsatdi. 
     U.Z.Qodirovning ilmiy ishlari hazm fiziologiyasining turli  masalalariga oid. U hazm 
a‘zolarining o‘zaro  munosabatlarini o‘rganib, o‘n ikki barmoq ichakka o‘t-safro chiqishi 
buzilganda  ingichka  ichakning  sekretor,  so‘rish  va  harakat  faoliyatlari,  me‘da  osti 
bezining  sekretor  faoliyati  keskin  o‘zgarishini  ko‘rsatdi.  Bundan  tashqari,  u  qishloq 
ho‘jaligida keng qo`llanilib, odamlarga va hayvonlarga salbiy ta‘sir ko‘rsatishi mumkin 
bo`lgan  zaharli  moddalarning  hazm  tizimi  faoliyatiga  ta‘sirini  o‘rgandi  va  hokazo. 
Olimning  bir  qator  ishlari  me‘da-ichak  faoliyatlarini  ontogenezda  shakllanishiga 
bag‘ishlangan. 
 Faoliyatlarning  ontogeneziga  professor  E.S.Mahmudov  va  K.R.Rahimovlar  ham  o‘z  
izlanishlarida  ko‘p  ahamiyat  berishdi.  Professor  E.S.Mahmudov  issiq  harorat 
hayvonlarning  o‘sishi,  rivojlanishi  va  ko‘payishiga  salbiy  ta‘sir  qilishini  va  bu  salbiy 
ta‘sirni  hayvonlarning  sut  emish  davrida  muntazam  isitish  yo`li  bilan  oldini  olish 
mumkinligini ko‘rsatdi. 
     Respubblikamizda  yozgi  yuqori  harorat  tana  harorati  barqarorligini  ta‘minlovchi 
mexanizmlarda  va  bu  mexanizmlar  bilan  bog‘liq  bbo`lgan  suv-tuz  almashinuvida 
zo‘riqish paydo qiladi. Bu sohada ham talay ishlar olib borilyapti. 
     Professor  Z.T.Tursunov  miya  yarim  sharlarining  po‘stlog‘i  suv-tuz  almashinuvida 
katta  rol  o‘ynashini,  hayvonlarni  po‘stloqsizlantirish  yuqori  harorat  ta‘sirida 
kuzatiladigan  suv-tuz  almashinuvidagi  o‘zgarishlarni  kuchaytirishini  ko‘rsatdi.  Bu 
tadqiqotchi  yuqori  harorat  periferik  nerv  tizimi  faoliyatida  ham  ma‘lum  o‘zgarishlar 
yuzaga keltirishini kuzatdi. 
     M.G.Mirzakarimova ba‘zi bir a‘zolar,  xususan hazm tizimi a‘zolari, suv-tuz zahirasi 
rolini  bajarishi  va  yuqori  harorat  sharoitida  organizm  suv  tanqisligini  yengishda  shu 
zahiradan foydalaanishi mumkinligini isbotladi. 

---

 
 
10 
 
     V.A.Xojimatov  gipotalarno-gipofizar  tizimning  suv-tuz  almashinuvidagi  katta 
ahamiyatini  yana  bir  bor  ko‘rsatib,  bu  almashinuvning  endokrin  bezlar  tomonidan 
bosgqarilishidagi yoshga aloqador xususiyatlarini oydinlashtirdi. 
     R.A.Ahmedov  hayvonlarda  o‘tkazgan  tajribalar  va  odamlar  ustida  olib  borgan 
mashaqqatli  kuzatishlari  natijasida  yuqori  haroratda  tana  harorati  turgunligini  saqlash 
faqat fizikaviy haroratni bishqarishga (issiqlik yo‘qotishga) emas, balki kimyoviy harorat 
boshqarilishiga (issiqlik hosil qilishga) ham bog‘liqligini isbot qildi. 
     A.Yu.Yunusov  rahbarligida  o‘tkazilgan  bu  izlanishlar  va  maxsus  tajribalar  odam  va 
hayvonlar  organizmining  issiq  harorat  hamda  issiq  iqlimga  moslashish  mexanizmlarini 
aniqlash, bu moslashishni tezlatish va yengillatishga qaratilgan edi. 
     Uning  ishlari  fiziologiya  fanining  rivojlanishida  katta  rol  o‘ynadi.  Ammo  bu  borada 
boshqa oliygohlar va ilmgihlar ham o‘ziga yarasha hissa qo‘shdi. Bevaqt vafot etishgan  
Toshkent  va  Samarqand  tibbiyot  institutlari  fiziologiya  kafedralarining  sobiq  mudirlari 
professor T.Q.G‘ulomov va professor X.X.Ergashevlar mustaqil qiziq yo‘nalishlarda ish 
boshlagan edilar. 
     Hozir  respublikamizda  fiziolog  olimlarning  uchinchi  avlodi  faoliyat  ko‘rsatmoqda. 
Ulardan  O‘zbekiston  Qishloq  Xo‘jalik  fanlar  akademiyasining  muxbir  a‘zosi  professor 
B.Z.Zaripovni,  respublika  pedagogika  ilmiy-tekshirish  instituti  xodimi  professor 
D.J.Sharipovalarni ko‘rsatish mumkin. 
    Respublikamiz  fiziologiyasining  tarixi  juda  qisqa  bo`lsada,    shu  davr  ichida  ko‘zga 
tashlangan  yutuqlarga  erishildi,  bir  qator  yorik  mutaxassis  olimlar  yetishib  chiqdi.  Bu 
yutuqlar  olimlar  o‘rtasidagi  borodarlik,  hamkorlikning  mevasidir.  Ilmiy-tekshirish 
ishlarini  yoiga  qo‘yishda,  respublika  uchun  yuqori  malakali  mutaxassislar  tayyorlashda 
beg‘araz  yordam  ko‘rsatgan  domlalarimiz  akademik  N.V.Chernigovskiy,  akademik 
V.V.Parin,  akademik  A.M.Ugolev,  professor  A.L.Slonim,  professor  G.K.Shliginlarning 
nomlarini  minnatdorchilik  bilan  tilga  olib,  fanimizning  qisqacha  tarixini  tugatsak  joiz 
bo`lur.