Muqaddima

HISSIY ZO‘RIQISH 
Hissiyotlarni  ichki  ehtiyojlarning  paydo  bo`lishi  yoki  tashqi  ta‘sirotlar,  jumladan 
xotiradagi  ma‘lumotlarni  eslash  uyg‘otadi.  Hissiyotlar  odam  kayfiyatini  o
‘
zgartirishdan 
tashqari,  bir  qator  ichki  a‘zolar  faoliyatiga  sezilarli  ta‘sir  ko
‘
rsatadi:  qonda  adrenalin 
miqdori  ortadi,  yurak  faoliyati  kuchayib,  qon  bosimi  kolariladi,  gazlar,  modda  va 
energiya almashinuvi jadallashadi. Skelet muskullari faoliyati o
‘
zgaradi. Oddiy sharoitda 
muskullar  birin-ketin  ishga  tushrilsa,  his-hayajon  vaqtida  hammasi  birdan  faol  holatga 
kelishi  mumkin.  Muskullarda  charchash  jarayoni  sekinlashadi.  Bundan  tashqari, 
ta‘sirotlarga  sezgirlik  ortadi.  Demak,  his-hayajon  qo
‘
zg
‘
alish 
organizmning 
foydalanilmagan 
imkoniyatlarini 
yuzaga 
chiqaradi 
va 
maqsadga 
erishishini 
yengillashtiradi. 
Bir  tomondan, ehtiyojning paydo  bo`lishi,  ikkinchi tomondan bu  ehtiyojni qondirish 
uchun  zarur  bo`lgan  omil  va  imkoniyatlarning  yetishmovchiligi  hissiy  zo
‘
riqishga  olib 
keladi,  Maqsadga  erishish  uchun  zarur  bo`lgan  omillarni  bilim,  ko'nikmalar,  tajriba, 
energiya  va  vaqt  tashkil  qiladi.  Bu  omillardan  biriga  organizm  yetarli  miqdorda  ega 
bo`lmasa,  zo
‘
riqish  holati  rivojlanadi.  Ehtiyoj,  maqsadning  ahamiyati  qanchalik  katta 
bolsa  omil  yetishmovchiligi  qanchalik  ko
‘
p  bo`lsa,  zo
‘
riqish  darajasi  shunchalik  yuqori 
bo`ladi. 
Zo
‘
riqish  ma‘lum  darajaga  yetganda  hissiyotni  uyg‘otadi.  Uning  ‗  darajasi  tafovut 
qilinadi.Zo
‘
riqishning birinchi darajasi organizmning diqqat-e‘tibori, ish qobiliyati ortishi 
bilan ifodalanadi. Odam oldida turgan vazifa yangi bolsa, unga nisbatan qiziqish ortadi, 
ruhiy va jismoniy imkoniyatlarini ishga soladi. Bunday holat organizmni chiniqtiradi, ish 
qobiliyatini oshiradi, foydali bo`ladi. 
Ehtiyojni  qondirish,  maqsadga  erishish  uchun  birinchi  darajadagi  zo
‘
riqish  holatida 
ishga solingan imkoniyatlar  yetarli bo‗lmasa, zo
‘
riqishning ikkinchi darajasi rivojlanadi, 

---

 
 
291 
 
manfiy  hissiyot  paydo  bo`ladi.  Odam  norozi  bo`ladi,  jaxli  chiqadi.  Ammo,  u 
imkoniyatlarini iloji boricha ishga solib, oldida turgan masalani yechishga harakat qiladi. 
Agar  qondirilishi  zarur  bo`lgan  ehtiyoj  omillarni  organizm  ega  bolganidan  ko
‘
p 
miqdorda talab qilsa, organizmning imkoniyatlari turgan masalani yechish uchun yetarli 
bo`lmasa,  zo
‘
riqishning  uchinchi  darajasi  rivojlanadi.  Maqsadiga  erishishga  ko
‘
zi 
yetmagan  odam  siqilib,  eziladi,  Zo
‘
riqishning  bu  darajasida  organizm  a‘zolari  va 
tizimlarining faoliyati keskin salbiylashadi. 3 AqUy va jismoniy imkoniyatlari kamayadi, 
odam  hech  bir  ishga  qol  urgisi  kelmaydi,  zarar  yelicazuvchi  omillarga  qarshiligi 
susayadi.  Bunday  holatning  uzoq  davom  etishi  organizmga  ziyon  qilib,  turli  kasalliklar 
rivojlanishiga  olib  keladi.  Shu  sababdan,  zo
‘
riqishning  uchinchi  darajasini  astenik 
zo
‘
riqish deydilar. 
Zo'riqislining  uchinchi  darajasini  organizmning  o
‘
ziga  xos  himoya  reaksiyasi  desa 
bo`ladi.  Imkoniyatlari  yetarli  emasligini  bilgan  organizm  maqsadga  erishishdan  voz 
kechishga  majbur  bo`ladi.  Ammo,  maqsadning  ahamiyati,  unga  erishish  zamriyati 
saqlanib  qolsa,  organizm  mushkul  axvolga  tushadi,  endi  zo
‘
riqish  to
‘
rtinchi  darajaga 
o
‘
tadi, Bunda nevroz holat ro
‘
y berib, bazi boshqaruv mexanizmlarining shikastlanishiga 
olib keladi. 
Zo'riqish  darajalarining  biri  ikkinchisiga  osoyishta  o‘tishi  shart  emas.  Sharoitga 
qarab; birdan ikkinchi yoki uchinchi darajadagi zo
‘
riqish holati yuzaga chiqishi mumkin. 
Nerv  tizimi  birinehi  galda  organizm  yechishi  zarur  bo`lgan  masalaning  ahamiyati  va 
murakkabligi,  bu  masalani  hal  qilish  uchun  zarur  omillar  miqdorini  va  shu  vaqtda 
organizmda  mavjud  bo`lgan  omillar  miqdorini  belg‘liaydi.  Zarur  miqdor  bilan  bor 
bo`lgan  miqdorlar  o‗rtasidagi  munosiblik  qancha  kam  bo`lsa,  taraqqiy  etgan  zo
‘
riqish 
darajasi shuncha yuqori bo`ladi. 
Zo
‘
riqishning  bu  ‗  darajasi  sof  holda  kam  uchraydi.  Ko
‘
pincha  oraliq  darajalar 
kuzatiiadi.  Masalan,  ikkinchi  va  uchinchi  darajalar  oralig‘idagi  ,  bo`lgan  zo
‘
riqishi 
holatida  organizmning  aqliy  imkoniyatlari  pasayib  ketgan  bir  vaqtda,  uning  energetik 
imkoniyatlari saqlanib qoladi, ortib ketishi ham mumkin. Bunday aql-idrokni yo'qotgan, 
vaziyatga  tushgan  odam  bema‘ni  ishlarni  qilib  qo'yadi.  Zo
‘
riqishning  oraliq  darajalari 
boshqa  bir  shaklda  namoyon  bo`lishi  ham  mumkin:  odamning  aql-idroki  o
‘
zgarmaydi, 
o'z holatini va tevarak atrofdagi xavfhi to
‘
g‘ri baholash qobiliyati saqlanib qoladi, ammo 
energiya manbalari kamayib ketganidan, o
‘
zini xavf-xatardan saqlashga kuchi yetmaydi. 
Maium  sharoitda  rivojlangan  zo'riqish  darajasi  past  yoki  yuqori  bo`lishi  odamning 
hayotiy  tajribasiga  ham  bog‘liq.  0
‘
xshash  sharoitni  boshidan  kechirgan  tajribali  odam 
unga  iztirob  chekmaydi.  Qiyinchiliklarni  yengishga  o
‘
rganmagan,  tajribasiz,  kuehsiz 
odamlarda  zoiiqish  juda  kuchli  bo`ladi.  Odam  zo
‘
riqishlarni  ishg
‘
ol  qilish  uchun  zarur 
bo`lgan omillarga—bilim, ko'nikmalar, vaqt, energiyaga yetarli miqdorda ega bo
‘
hshiga 
harakat qilishi kerak. 
 
XOTIRA 
Xotira—  tirik  organizmning  muhim  xususiyati.  Xotira  tufayli  organizm  tashqi 
ta‘sirotlarni .qabul qilib, olingan ahborotni o
‘
zida saqlaydi va kerak bo`lganda uni qayta 
tiklaydi, ya‘ni eslaydi. Xotira — markaziy nerv tizimining asosiy vazvfalaridan biri. Har 
lahzada  organizm  o
‘
z  o
‘
tmishidan  kelajakka  qadam  qo'yadi  va  uning  hozirgi  va 
kelajakdagi xatti-harakatlari boshdan kechirgan tajribasiga ko
‘
p jihatdan bog
‘
liq bo`ladi. 
Hayot  davomida  orttirilgan  tajriba  bilimlarni  xotirada  saqlanishini  markaziy  nerv 
tizimida yuzaga chiqadigan tuzilma — faoliy o
‘
zgarishlar ta‘minlaydi. 

---

 
 
292 
 
Ba  ‘zi  olimlar  xotirada  saqlanadigan  axborotlar  genetik  kabi  DNK  yoramida  kodga 
solinadi,  degan  fikmi  aytadilar.  Lekin,  bu  taxminni  isbot  qilishga  qaratilgan  tadqiqotlar 
ijobiy  natija  bermadi.  Olingan  ma‘lumotlar  xotira  mexanizmlarida  RNk  maium 
ahamiyatga  ega  bo`lsa  kerak  degan  fikrga  olib  keldi.  RNK  sintezini  tezlashtiradigan 
moddalar,  masalan,  fenamin  o
‘
rganish  jarayonini  jadallashtiradi.  O‘rgatish  davomida 
hayvonlarning  miyasida  RNK  sintezlanishi  tezlashadi.  Ayni  vaqtda  miyada  kichik 
peptidlar 
miqdori 
oshadi, 
Bu 
peptidlar 
postsinaptik 
membrananing 
ion 
o'tkazuvchanligiga ta‘sir qiladi. 
Xotira  mexanizmlari  miya  neyronlarining  o`zaro  bogianishlari  takomillashishi,  ular 
o
s
rtasidagi  sinapslar  faohyatining  faollashishiga.  ham  bog‘liq.  Xususan,  o`zgamvchan 
sharoitda  o
‘
stirilgan  hayvonlarda  (ko
‘
p  narsaga  o
‘
rganib,  o
‘
zgaruvchan  sharoitga 
moslashishga majbur bo`lgan hayvonlarda) miya neyronlari o'rtasidagi sinapslar soni 
ko'payadi,  postsinaptik  membrana  qalinlashadi,  sinaptik  tugmachalar  kattalashadi  va 
boshqa o'zgarishlar ro‗y beradi. 
Ma‘lumotni esda saqlash vaqtiga qarab bevosita xotira, qisqa va uzoq vaqtli xotiralar 
tafovut  qilinadi.  Avtobus  oynasidan  koMb  ketilayotgan  narsalar  ‗00-500  millisekund 
davomida  esda  turadi.  Agar  yaqqol,  ko
‘
zga  tashlanadigan  narsa  bo'lmasa,  ular  darrov 
esdan chiqadi. Bu juda qisqa muddatli bo`lgan bevosita xotira. Ammo, shu payt nimadir 
bizni eliborimizii o
‘
ziga tortsa, shu axborot qisqa muddatli xotiraga o
‘
tkaziladi. 
Qisqa  muddatli  xotirada  axborot  bir  necha  lahza  saqianadi.  Masalan,  siz  kimdandir 
tanishingizning telefon raqamini so
‘
radingiz, ammo yozib olishga hog
‘
oz-qalarn yo'q. Bu 
raqamni dilda takrorlab, telefon, apparatiga yetib borguncha esda saqlaysiz, keyin unutib 
yuborasiz. Ammo, telefon izlab yurganingizda nimadir diqqatingizni bolsa, raqam esdan 
chiqadi.  Bu  misol  qisqa  muddatli  xotira  uzoq  vaqt  davom  etmasligini,  juda  nozik 
bo`lishini  ko'rsatadi.  Uni  narkoz,  miyaga  elektr  toki  bilan  ta‘sir  qilish,  gipoksiya  va 
boshqalar shikastlaydi. 
Chamasi  qisqa  muddatli  xotiraning  elektrofiziologik  mexanizmlari  impulslarning 
halqa hosil qilib ulangan neyronlari o
‘
rtasida aylanib yurishidan iborat bolsa kerak. 
Qisqa  muddath  xotiradan  ba‘zi  ma‘lumotlar  uzoq  vaqtH  xotiraga  o
‘
tkaziladi.  Bu 
tizimda axborot oylab yillab, ko‗pincha bir umrga saqianadi. 
Hozir  sodir  bo`lgan  voqealarni  eslash  bilan  uzoq  olmishdagi  voqealarni  eslash 
o
‘
rtasida  juda  katta  farq  bor.  Birinchisi  juda  tez  esga  keladi,  o‘tmishdagi  voqealarni 
eslash esa ancha qiyin bolib, vaqt talab qiladi.Axborotlarni uzoq vaqtli xotiraga olkazish 
murakkab.  mashaqqatli  jarayon.  Qisqa  muddatli  xotiraning  hajmi  juda  oz,  bir  necha 
saqlanish  birligini  tashkil  qiladi  xolos.  Uzoq  muddatli  xotirada  saqlanadigan  axborot 
hajmi  chegarasiz.  Shuning  uchun  ham  kerakli  axborotni  izlab  topish  uzoq  muddatli 
xotiraning  asosiy  muammalaridan hisoblanadi. Hayotda orttirilgan  tajriba, bilimlar  (ona 
va  chet  tillar  alifbosi,  so
‘
zlariyu,  grammatikasidan  tortib,  juda  murakkab  matematik 
formulalargacha)  uzoq  muddatli  xotirada  saqianadi.  Bu  xotiraning  hajmi  milliard-
milliard saqlash birligiga teng bolishiga qaramay, kerakli axborot ancha tez topiladi. 
Asab  kasalliklariga  duchor  bo`lgan  odamlarda  o
‘
tkazilgan  kuzatishlar  yangi 
axborotlarni o
‘
zlashtirish va eski axborotni esda saqlash jarayonlarining msxanizmlari bir 
emasligini  ko
‘
rsatdi.  Bu  jarayonlarning  biri  yo
‘
qotilganda,  ikkinchisi  saqlanib  qolishi 
mumkin. 
Axborotni xotiradan izlab, yuzaga chiqarish jarayonini axborotni saqlash jarayonidan 
farqlash kerak. 

---

 
 
293 
 
Biz  har  qaysi  faoliyatning  katta  yarim  sharlar  po
‘
stlog
‘
ida  o
‘
z  «vakolatxonasi» 
bo'lishini aytib o
‘
tdik. Miyaning ensa soxasi ko
‘
rish bilan, chakka sohalar eshitish bilan, 
peshona sohalar hissiyotlar bilan bog‘liq. Xotiraning malum tuzilmalar bilan bog
‘
liqligini 
aniqlashga  qaratilgan  tekshirishlar  natija  bemiadi.  Axborotni  eslab  qolish  miya  ma‘lum 
sohasining  emas,  balki  bir  butun  miyaning  vazifasidir.  Miyasi  jarohatlangan  odamlarni 
kuzatish bu taxminning to
‘
g
‘
riligidan dalolat beradi: miya po
‘
stlog
‘
i to
‘
qimasi qancha ko
‘
p 
yo
‘
qotilsa, xotiraning buzilish darajasi shuncha yuqori bo`ladi. 
Ammo, bosh miya tuzihnalarining ba‘zilari xotira mexanizmlarida, xususan axborotni 
qisqa muddatli xotiradan uzoq muddatli xotiraga o'tkazishda muhim bolsa kerak. Maxsus 
adabiyotlarda  tutqanoq  kasalini  davolash  maqsadida  gippokampni  jarrohlik  yo`li  bilan 
olib  tashlangan  odam  to
‘
g
‘
risida  axborot  bor.  Operatsiyadan  keyin  kasal  hodisa,  jism, 
shaxslarni juda qisqa vaqt eslab qolardi. U bilan suhbatlashib, xonadan chiqib ketib, bir 
necha  daqiqadan  keyin  qaytib  kelsangiz,  sizni  ko
‘
rganini  eslay  olmasdi.  Oilasi  yangi 
joyga  ko
‘
chganidan  bir  yil  keyin  ham  yangi  manzilini  eslay  olmadi,  yangi  uyini 
topoimas, 
doim  eski  uyiga  borardi.  Operatsiyadan  oldingi  hodisalarni  unutmagan  edi.  Demak, 
gippokampni  olib  tashlash  uzoq  muddatli  xotiraga  ta‘sir  qihnasdan,  axborotlarni  qisqa 
vaqtli xotiradan uzoq muddatli xotiraga oikazish jarayonini buzgan Uzoq muddatli xotira 
mexanizmlari  sinapslar  о
‘
tkazuvchanligiga  bog‘liq.  0‗rgatish  jarayoni  sinapslarda  faol 
xohnoretseptorlar  sonini  oshiradi,  po'stloq  neyronlarining  asetilxolinga  sezgirligini 
oshiradi.  Bu  eslab  qolishni  yaxshilaydi.  Adetilxolhming  antagonistlari  xotirani 
shikastlab, amneziyaga (xotira yo'qolishiga) olib keladi. 
Katexolarninergik  va  serotoninergik  tizimlar  ham  uzoq  muddatli  xotira 
mexanizmlarida  ishtirok  etadi.  Xususan,  noradrenalin  shartli  signal  yuzaga  chiqargan 
qo'zgalish  vaqtini  uzaytiradi  va  shu  yoi  bilan  tezlashtirib, hosil  bo`lgan  konikmalaraing 
xotirada saqlanishini ta‘minlaydi. 
Xotiralarni  tasnif  etilishining  boshqa  tamoyili  ham  bor.  I.  G.  Beritashvili  namoyon 
bo‗lishiga  qarab,  obrazli,  sharth  reflektor  hissiy  va  so
‘
z-mantiq  xotiralarini  ajratgan. 
Obrazh  xotira  xayotiy  aqamiyatga  ega  bo`lgan  oldin  uehratilgan  obekt  qiyofasim  esda 
saqlash va qayta tiklash imkoniyatini beradi. 
Sharth reflektor xotira shartli harakat va sekretor reaksiyalar hosil bo`lganidan ancha 
vaqt o
‘
tgach, ularni eslab, takrorlashdan iborat. 
Hissiy  xotira  boshdan  kechirilgan  sharoit  va  hodisalar  qayta  uchraganida  awal  shu 
sharoitlarda namoyon bo`lgan hissiyotlarni eslashni ta‘minlaydi, 
So‗z-mantiq xotirasi tashqi jisrn va hodisalarni ham o
‘
z kechinmayu xatti-harakatlarni 
ifodalovchi so'zlarni xotirada saqlash va eslashdir. 
DIQQAT 
Odam  va  yuqori  hayvonlarning  ayni  paytda  ahamiyatga  molik  narsa  yoki  hodisaga 
nisbatan  bilim  orttirish  faoliyatini  qaratish  diqqat  deyiladi.  Uzoq  yillar  davomida  bir-
birini  ko'rmagan  sinfdoshlar  yig‘ilishini  ko
‘
z  oldingizga  keltiring.  Ular  guruxlarga 
bolinib,  hayajonlanib,  suhbatlashmoqdalar.  Bir  gumxning  suhbatiga  quloq  solsangiz 
hamma  gapni  bilib  olishingiz  mumkin.  Boshqa  guruxlarning  gapi  esa  shu  asnoda 
qulogingizga  kinnaydi:  ulardan  kelayotgan  tovushlarni  eshitgandek  bo`lasizu,  ammo 
gapning  ma‘nosim  tushunmaysiz.  Demak,  diqqat  tanlash  xususiyatyga  ega.  Ayni 
vaqtning  o'zida  bir  nechta  guruxning  suhbatida  ishtirok  etishga  harakat  qilish  mumkin. 
Ammo,  gap  jiddiy  narsalar  ustida  ketganda,  ular  o‗rtasidagi  gap-  so'zlarning  mag‘ziga 
yetohnaysiz.  Diqqat  bir  vaqtning  o'zida  turli  manbalardan,  turh  kanallar  bo`ylab 

---

 
 
294 
 
kelayotgan  va  biri  ikkinchisiga  halaqit  berayotgan  axborotlar  ichidan  hoziming  o'zida 
kerakli  (qiziqarli)  bo`lganini  ajratib  olish  imkonini  beradi.  Agar  ajratish  qobiliyatimiz 
bo`lmaganida  edi,  hayot  alg
‘
ov-  dalg‘ov  bo`lib  ketardi,  chunki  sodir  bo`layotgan 
hodisalar  mohiyatini  ular  bitta-bitta  yuzaga  chiqqan  taqdirdagina  anglash  mumkin 
bo`lardi. 
Ikkinchi  tomondan,  diqqat  bir  vaqtning  o
‘
zida  sodir  bo`layotgan  voqealarni  nazorat 
qilish  imkoniyatini  chegaralaydi.  Diqqatni  asosan  bitta  kanaldan  kelayotgan  axborotga 
qaratsak, boshqa  kanallardan  kelayotgan, hatto  ahamiyatli  axborotlar  nazoratdan  chetda 
qohbketadi. 
Diqqatni bitta hodisaga qaratgan holda qolganlarini ham maium darajada nazorat qilib 
turish  qobiliyatini  rivojlantirish  juda  muhim.  Bunga  axborotni  saralash  e‘tibomi  ayni 
vaqtda  muhim  bo`lgan  axborotga  qaratish,  boshqa  kanallardan  kelayotgan  axborot 
miqdormi  kamaytirish  yo`li  bilan  erishish  mumkin.  Markaziy  nerv  tizimining  tuzilishi 
faollik  ko'rsatish  tamoyillari  ko
‘
rsatilgan  jarayonlarning  yuzaga  chiqishiga  imkoniyat 
tug‘diradi  Masalan,retseptorlarning  axborotlarni  saralashga  ixtisoslashgani  maium. 
Ikkinchi darajah axborotlarni, MNT ga o
‘
tishini chegaralashda afferent  yo`llarning 
tuzilishida uchratiladigan torayuvchi voronka tomoyili katta ahamiyatga ega. Bu tuzilish 
xususiyatlardan  tashqari,  diqqat-e‘tibor  hodisasida  markaziy  nerv  tizimining  faoliyat 
ko‘rsatishidagi induksiya, to'nlanish va dominanta tomoyillari katta rol o
‘
ynaydi. Shular 
tufayli, diqqat muhim axborotga qaratiladi, va shu axborotga qiziqish turg
‘
unlashadi