1-Мавзу: Жамият ва инсон фалсафаси фанининг предмети ва фазифалари

2.Инсонда табиийлик ва ижтимоий бирлиги. Илмий адабиётларда 
инсоннинг табиий-ижтимоий борлиғи ва рухий кечинмалар дунёси 
мавжудлиги тан олинади. Бу борада биологизм, социологизм ва психологизм 
каби ёндашувлар мавжуд. 
Инсоннинг биологик хусусиятларига овқатланиш, ҳимояланиш, 
зурриёт қолдириш, шароитга мослашиш кабилар хос. Асосан ана шу 
хусусиятларга таянадиган биологизм анча чекланган, чунки у инсоний 

---

54 
муносабатлар меъёрларининг эволюцион-биологик асосларига кўпрок 
эътибор қаратади. 
Инсон бошқа мавжудотлардан ижтимоий хусусиятлари билан ажралиб 
туради. Чунончи, тил, муомала, рамзий белгилар, билим, онг, маҳсулот 
ишлаб чиқариш, тақсимлаш, истеъмол қилиш, бошқариш, ўз-ўзини идора 
этиш, бадиий ижод, ахлоқ, нутк, тафаккур, қадриятлар, табу (таъқиқлаш) 
шулар жумласидандир. Мазкур хусусиятларни устувор биладиган 
социологизм инсон табиатини ижтимоий аҳамиятга молик сабаблар билан 
тушунтиради ва инсоннинг ижтимоий-маданий образини яратади. Ушбу 
ёндашувга хос бўлган «Инсон барча ижтимоий муносабатлар мажмуидир», 
деган хулоса айнан ижтимоийлик инсон ҳаёти негизини ташкил этишини 
тушунтириш имконини беради. 
Инсоннинг психик хусусиятларига руҳий кечинмалар, ҳайратланиш, 
ғам-ташвиш, қайғу, изтироб чекиш, завқланиш, кайфият кабилар киради. 
Инсонни таҳлил қилишдаги психологизм ана шунда намоён бўлади. Аммо 
гоҳида бу соҳада ҳам муайян даражада ушбу жиҳатнинг аҳамиятини 
бўрттириш ҳолатларига йўл кўйилади. Фалсафий қизиқишлари марказида 
табиат ва инсоннинг моҳияти тўғрисидаги масала турувчи фан «Фалсафий 
антропология» деб аталади. Антропологик ёндашув инсон борлиғининг ўзига 
хос хусусиятларини аниқлайди, инсон ҳаёти ва фаолияти муаммолари 
таҳлили билан шуғулланади. «Экзистенция» тушунчаси тадқикотчининг 
фикрини, аввало, инсон қилмишлари ва азоб-уқубатларида намоён бўлувчи 
инсон ҳамда дунё алоқаларини излаш, аниқлаш томонга йўналтиради. 
Ҳозирги замон Ғарб фалсафасининг йўналиши сифатидаги фалсафий 
антропология дастлаб немис файласуфи ва социологи М.Шеллер (1874-1928) 
асарларида ишлаб чиқилган ва германиялик файласуф Х.Плеснер (1892-
1985), 
немис 
мутафаккири 
А.Гелен 
(1904-1976) 
асарларида 
ривожлантирилган. Инсон ҳақидаги таълимот - фалсафий антропология 
француз маърифатпарварлари даврида фалсафий мушоҳадаларнинг бош 

---

55 
муаммосига айланди. Ўша даврда яратилган энг муҳим асарларнинг 
сарлавҳаларига чиқарилган мавзулар бунинг ёрқин намунаси бўлиб хизмат 
килиши мумкин. 
Шелер бир қатор диққатга сазовор ғояларни илгари суради. Унинг 
фикрича инсонда табиатни бир бўлаги мужассамлашган, мавжуд борлиқни 
барча босқичлари бирлашган. Инсонни, дейди Шилер, битта таъриф билан 
изоҳлаб бўлмайди, чунки одамзот моҳиятини битта қиррасини кўпхиллик ва 
эркинлик ташкил қилади. 
Шелернинг фалсафасида инсон моҳиятини ифодалайдиган таянч 
тушунча иккита: 
биринчидан, инсон қудратли кучга эга бўлган, лекин кўр-кўрона амал 
қиладиган қатъий шижоат;
иккинчидан, инсон барча нарсаларнинг билаолмайдиган, лекин 
мустақил энергияси бўлмаган руҳдир. Руҳ биологик жараёнларнинг устида 
турган ҳосила. Ҳаёт руҳни ҳаракатга келтиради. Инсонни бетакрор шижоат 
ва руҳнинг ўзаро мувофиқлиги белгилайди. Шелер объектив қадриятлар 
иерархиясини таснифлаб, у орқали Худони олий қадрият эканлигини 
асосламоқчи бўлади. Инсоннинг ҳис кечинмасини Шелер шунчаки руҳий 
ҳодиса эмас, балки космик акт (оламий ҳодиса) деб тушунади. Инсондаги 
барча руҳий кучлар ва интилишлар олий руҳий субъект, яъни худонинг 
давомидир. Мана шундай фалсафий-диний қарашлар Шелер ишлаб чиққан 
фалсафий антропологияни умумфалсафий антропологияга айланишига 
имконият бермади.
Бу давр ғоялари антропологиянинг энг янги концепцияларида ўзига хос 
тарзда акс этади. Шу маънода, инсонни унинг онги атамаларида тавсифлаш 
ва таърифлаш мумкин, деган фикр диққатга сазовордир. Бу ҳолда барча 
эмпирик методлар, хусусан, кузатиш методининг самарасизлиги аён бўлади. 
В.В.Налимов фикрига кўра, инсон табиатининг янгича талқини айнан фикр 
инсонни бошқарувчи асос эканлигини тушуниш билан боғлиқ бўлиши лозим 

---

56 
Аммо бу ёндашув инсон ўз табиатига кўра тўла рационал эмаслигини тан 
олишга асосланади. У келажакни билмасдан, ноаниқлик шароитида яшайди, 
иш кўради ва умид қилади. Э.Кассирер таъбири билан айтганда, инсон ўзини 
ўзи тинимсиз излайдиган, ўз мавжудлигининг ҳар бир лаҳзасида шу 
мавжудликнинг шарт-шароитларини синовдан ўтказадиган ва қайта 
текширадиган жонзотдир. 
Шахсни умумбашарий ривожланишнинг асосий мазмуни деб эълон 
қилувчи персонализм уни ўрганишга нисбатан анча мураккаб ёндашувларни 
таклиф қилади. Шахс ўз моҳиятини муқаррар тарзда ўзидан ташқарида 
кўради - бу экстериоризация, у теран ички меъёр ва мўлжаллардан 
озиқланади - бу интериоризация. Ниҳоят, шахс ўз реал эмпирик 
мавжудлигининг тор чегараларидан ўтиб, олий қадриятлар: ҳақиқат, эзгулик 
ва гўзалликка интилади - бу транссенденсиядир. 
Экзистенциализм инсонни илмий методлар ёрдамида билиб 
бўлмаслиги ҳақидаги ғояни қаттиқ ҳимоя қилади. Биринчи ва иккинчи жаҳон 
урушлари оралиғидаги даврда Европа цивилизациясида инсонпарварликнинг 
тақчиллиги фанга бўлган ишончнинг йўқолишига олиб келди. Инсоннинг 
ҳақикий мавжудлиги, яъни экзистенция унинг объект тарзидаги ҳақикий 
борлиғига тенг эмас. Атамалар, тушунча ва абстракциялар билишнинг илмий 
объективлигини инсоннинг ҳакикий борлиғидан узоқлаштиради. Инсон доим 
ҳаётида муайян йўлни танлаш ҳолатида бўлади, у ўзликни англаш йўлида кўп 
карра ўзгаради. Экзистенциализм асосчиси С.Кьеркегор анъанавий фандан 
воз кечиб, ҳақиқий экзистенция сари юксалишнинг анча изчил уч боскичли 
назариясини таклиф қилди. Ташқи борлиқни аниқлаш билан боғлиқ биринчи 
- эстетик босқичда лаззатланишга интилиш етакчилик қилади. Иккинчи -
ахлокий босқичда бурч хисси ва ахлоқ қонуни меъёрлари ҳукм суради. 
Учинчи - диний босқичда онгли равишда қабул қилинган азоб-уқубат 
мавжудлик принципи ҳисобланади. Бу ўз кечинмаларини хаёлдан ўтказиш 
борлиқнингянги «трансцендент» мезонини тушуниб етиш имконини беради. 

---

57 
Дунё марказига инсонни қўювчи ёндашув доимо антропоцентристик 
ёндашув деб аталган. Қадимги софист Протагорнинг: «Инсон барча 
нарсаларнинг мезони», деган машҳур ибораси антропоцентризмнинг аниқ 
ифодасидир. Бунда жонсиз ва жонли табиатнинг ўзаро таъсири инсон 
меъёрлари нуқтаи назаридан қаралади, одам зоти дунёнинг асосий ва энг 
катта бойлиги саналади. 
Аммо инсонни билиш соҳасида антропоцентризмдан ташқари бошка 
ёндашувларга ҳам дуч келиш мумкин. Табиатни ҳамма нарсадан устун 
кўювчи натуралистик ёндашув - табиий центризм ва у билан узвий боғлиқ 
бўлган натурализм шулар жумласидандир. Бу ерда инсон - табиат фарзанди. 
Унинг барча хато ва камчиликлари бошқа ҳар кандай табиий жараёнлар 
сингари ўринли ҳамда табиийдир. Космоцентризм - космоснинг ҳамма 
нарсани, шу жумладан, инсоннинг моҳияти ва табиатини ҳам белгиловчи 
таъсирига ишора қилувчи дунёқараш, бўлиб ҳисобланади. Тарихий-
цивилизацион жараёнда теоцентризм таълимоти ҳам муҳим рол ўйнаган. У 
олий, ғайритабиий мавжудотни дунёнинг асосий ва энг муҳим омили деб 
эълон қилган. 
Ҳозирги адабиётларда космос тафаккури ёки космик ақлни англатувчи 
теокосмизм атамасига ҳам дуч келиш мумкин. Баъзан инсон, умуман, 
инсоният ривожланишининг янги даражаси зарурлигини асослаш учун айни 
шу космик ақлга мурожаат қилиш талаб этилади. Олий космик ақл фаоллик, 
чексиз ҳаракат ва ривожланишнинг бош негизи сифатида кабул килинади. 
Социоцентризм таълимоти маданий-цивилизацион омилларга суянади. Бу 
ерда инсон ўзи яшайдиган ижтимоий-маданий муҳит маҳсули сифатида 
иамоён бўлади. Социоцентризмга энг яқин тушунча сифатида амал килувчи 
културоцентризм инсон маданият мазмуни оркали ўз моҳияти ва маъносини 
касб этади, деган тезисни ҳимоя килади. 
Антропоцентризмнинг зидди - инсонга геологик кучлардан бири 
сифатида карайдиган ёндашув дезантропоцентризм деб аталади. Ҳозирда 

---

58 
анча машҳур бўлган бу ёндашув инсонни унинг устун мавқеи ва ўрнидан 
маҳрум этади, ҳеч нарса билан чекланмаган ўзбошимчалик оқибатлари 
ҳакида ўйлашга мажбур қилади. Инсоннинг ўзи яратган технократик, сунъий 
дунё билан универсал эволюцион ривожланишга боғлиқ бўлган масала 
коэволюция муаммоси сифатида намоён бўлади. 
Коэволюция ғояси табиат ва инсоннинг ўзаро боғланган таъсири ҳамда 
муштарак ўзгаришини англатади. Инсон кузатувчи эмас, балки космоснинг 
табиий қисми, деб тан олинади. У ҳаётни нафақат оқилона, балки руҳи ва 
танаси оркали ҳиссий идрок этади. Ижтимоий биологлар таклиф қилган 
«ирсий-маданий 
коэволюция 
назарияси» 
коэволюция 
ғоясининг 
ривожлантирилган кўринишидир. Бу назарияда органик ва маданий 
эволюция муштарак кечишининг энг оптимал шарт-шароитлари тўғрисида 
сўз юритилади. Лекин бунда генларга асосий эътибор қаратилади, чунки улар 
коэволюциянинг асосий коидаларини белгилайди. Табиий-биологик асослар 
эркин ва белгиловчи бўлиб қолади. 
Инсон тарихий мавжудотдир. У ўзининг ана шу хусусияти билан 
келажагини яратади. Инсон эртанги кунига доимо ташвиш билан қарайди, 
чунки уни ҳар доим инқирозлар, омадсизликлар таъқиб этади. Инсон 
масъулият ҳиссидан қочиб қутила олмайди. У гуманистик позиция ва
индивидуалликни уйғунлаштириш орқалигина шундай вазиятдан чиқа 
олади. Инсон ниҳоятда мураккаб, кўп киррали ва кўп ўлчамли мавжудот 
бўлиб, унинг моҳиятини англаш узок вақт давом этадиган жараёндир. 
Инсонда бутун олам ва жамиятнинг моҳияти мужассамлангандир. 
Фалсафадан баҳс юритиладиган барча масалалар инсон муаммосига бевосита 
дахлдордир. Шу маънода, инсон, аввало, ўзи учун зарур бўлган фанлар, 
илмлар ва билимлар тизимини яратган. Табиат, маданият, сиёсат, 
цивилизация, билиш каби масалалар инсон манфаатлари ва инсоний 
моҳиятнинг намоён бўлиш шаклларидир. Уларнинг барчаси инсон табиати ва 
моҳияти билан боғлиқдир. 

---

59 
Шундай қилиб, инсон учта қудрат: тана-руҳият-маънавиятнинг 
йиғиндисидир. Инсоннинг биологик ҳолати деганда, унинг танасида, яъни 
жисмида содир бўладиган морфофизиологик, генетик, нерв-миясида рўй 
берган ва бераётган электрохимик ўзгаришлар, унинг ёши, ирқи, жинсини 
ифодаловчи аломатлари тушунилади. Инсоннинг руҳий, яъни психологик 
ҳолати ҳақида фикр-мулоҳаза юритганда, унинг ҳис-туйғулари, кайфияти, 
иродаси, темпераменти тушунилади. Инсоннинг маънавияти - жамиятда 
мавжуд бўлган объектив шарт-шароитлар ва субъектив омиллар, айниқса 
бар-ча ижтимоий институтлар амалга оширган тарбиявий-маф-куравий 
таъсир натижасида шаклланган фазилатлар, хислатлар, қобилиятлар, 
малакалар йиғиндисидир. Маънавият инсоннинг ижтимоий қиёфасини 
вужудга келтирувчи генератор вазифасини бажаради. Маънавиятнинг 
шаклланишида инсон тафаккури, хотираси, тасаввури, диққати, иродаси 
иштирок этади. Бисотида мавжуд бўлган бутун билими, тажрибаси, 
истеъдоди намоён бўлади. 
Юқоридаги фикр-мулоҳазалар инсоннинг мураккаб, бир бутун биосоциал 
уюшма эканлигидан далолат беради.