Севги инсондаги энг нозик туйгу

Oilaning psixalogik ijtimoiy-ma’naviy muhitining farzand tarbiyasiga ta’siri
Reja:

1. 
   Kirish
   

2. Oila muqaddas dargoh
3. Farzand tarbiyasi psixologiyasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Insoniyat bor ekan sevgi-muxabbat odamni sirli tuygular olamiga etaklagan, unga baxtiyor onlarni tuxfa etgan. SHaxs ruxiyatida xatto uziga xam nomaolum bulgan kudratni kashf etgan, uning uzligini idrok kilish uchun turtki bulgan. Z.Freyd taokidlaganidek

“Sevgi - bu insoniyatni xayvonot olamidan sugurib olgan kuchdir!” Insoniyat uz tarakkiyotida erishgan eng yuksak chukkilar xam, yaratilgan buyuk muojizalar xam sevgi tufaylidir. SHuningdek sevgi tufayli oila kurish baxtli va mustaxkam nikoxning asosini taominlaydi. Sevishib turmush kurgan juftlar xayotining baxtli bulishi kuprok ularning bir-birlarini xurmat kilib tushunishi, bir-birlarini eozozlab, avaylashi, kerak bulsa biri ikkinchisining baxti, shodligi, kuvonchi, manfaati uchun uz manfaatidan voz kechib, nozik tuygu bulgan sevgini parvarish kilib yashashlariga boglik. Bu esa albatta, yoshlardan sabr-tokat, chidam, uz sevgisini saklab kolish uchun xarakat kilishni talab kiladi. Aks xolda sevgi sarobga aylanib kolishi mumkin. Sevgan odamda xayotga nisbatan muxabbat kuchayadi. Ularda ruxiy jixatdan keskin uzgarish sodir buladi, dunyoni uzgacha tasavvur kilishadi, xayotni chukurrok idrok eta boshlaydilar, uzgalarni kalbdan tushunish, ularga xamdardlik bildirish kuchayadi. Щzgalarga yordam kulini chuzish, tevarak-atrofdagi guzallikni kura olish-estetik idrok kilish kuchayadi. Axlokiy karashlar yuksaladi, oldingi yomon odatlarni tashlaydi. Lekin sevgi xissiyotlari oila kurilib, farzand kurgandan sung mexr-muxabbatning yunalishi uzgarib farzandlar tomonga ogadi va turmush urtogiga nisbatan esa kamayib boradi. Ruxiy tuyinish - er-xotinning bir-biridan tuyib kolishdan, oiladagi turli ikir-chikirlardan nizolar kelib chika boshlaydi. Bunday vaziyatlarda aklli er-xotinlar bir-birini tushunishga, uzaro munosabatlarini, ruxiy jixatdan taxlil kilib tugri xulosalar chikarishga, xayotining lazzatli kunlarini xotirada saklashga xarakat kiladilar. Ammo baozi ayollar atrofdagi er-xotinlarga xavas bilan karab, ularni uz erlariga urnak kilib kursata boshlaydilar. Bunda aksariyat ayol kishining uz xayotiga xolisona kuz bilan karamasdan chikargan xulosalari ustunlik kiladi. Bunday ayol va erkak uz eri yoki xotiniga ularning xamkasblari, dustlari, tanish-bilishlari kuzi bilan karab kurishlari kerak. SHunda ular uz umr yuldoshlarida kanchadan-kancha ijobiy xislatlarni kuradilar, ulardan boshkalarda bulmagan, birok uzlari kadrlay bilmagan kimmatli tomonlarni topadilar. SHuning uchun er-xotin urtadagi sevgi muxabbatning kadr-kimmatini arzimagan sabablarga kura yukolishiga yul kuymasligi, kungilsizliklarning oldini olib yashashi kerak. Sevgi - muxabbat uziga xos aloxida ruxiy xislat bulgani uchun, xar bir shaxsning ichki tugyoni xam xususiydir. YAoni xar bir shaxsning ishkiy kechinmalari fakatuning uziga ayon bulib, oshik va maoshuka kalbini larzaga keltiruvchi, barcha uy-xayollarni zanjirband kiluvchi sirli bir kudrat. Zotan, sevgi - muxabbat uzining ana shu kuch - kudrati bilan kishilarni ilxomlantiradi, ezgulikka boshlaydi, xayotga tarbiyalaydi. Binobarin,sevgi shunday sexrli kuchga egadirki, u kotilni raxmdilga, iblisni muminga, imonsizni insonga, ugri-muttaxamni olijanobga aylantiradi va mashoum kilmishlar bilan badnombulgan kishiga ezgulik nuri bilan kayta jon bagishlaydi. Sevgi rishtasi ikki yoshni kovushtirsa, ular birgalikda kurgan oila koshonasi goyat charogon va mustaxkam buladi. Lekin buning uchun oilaviy burch xam zarur. Oilaviy burch - shaxsning jamiyat tomonidan nikox-oila munosabatlariga kuyilgan talablariga eotikod bilan amal kilinishidir. Oilaviy burchni dastlab er-xotinlik burchi, ota-onalik, farzandlik burchiga ajratish mumkin. Er-xotinlik burchi erkak va ayol nikoxining shakllanishidan boshlanadi va ulardan uzaro munosabatalarda oilaviy ax lok koidalariga amal kilishni takozo etadi. Bu uzaro xurmat, sevgiga sadokat, vafodorlik, uy-ruzgor yuritishda uzaro yordam va xamkorlikdir.
Axdu paymon bilan nikoxdan utish baxtiga sazovor bulgan yoshlar, avvalo, eng yakin dust-sirdosh, dildosh va fikrdosh, bir-biriga madadkor, xamdard, gamxur-mexribon bulishlari lozim. Oilada tugilgan farzand esa er-xotin urtasidagi sevgi rishtalarini yanada chambarchas boglaydi.
FARZAND TARBIYASI PSIXOLOGIYASI
Ulgayayotgan shaxsdagi ijobiy sifatlarning shakllanishi, uning maonaviy va ruxiy kiyofasining poydevori oilada kuyiladi. Dono xalkimiz “Bola boshidan nixol yoshidan” degan naklni bejiz aytmaganlar. Oiladagi ijtiomiy - ruxiy muxit, ota-onaning xulk-atvori, xatti-xarakati, muomala madaniyati va shu kabi ijobiy xamda salbiy fazilatlar bolaga bevosita taosir kiladi, chunki bola uta taklidchan buladi. Bolalar bilib - bilmay, ulgaygach esa odat tarikasida uyda, ota-onalarida kurganlarini kaytaradilar.
Oiladagi soglom muxit, oila boshliklari va bolalar urtasidagi uzaro munosabat,
xonadon kariyalariga xurmat, eotibor, bolalarning uzaro munosabatlari, ota-onaning
bolalar tarbiyasiga teng jonkuyarligi, oilada urnatilgan tartib va odatlar, ota-onaning
mexnatga, ijtiomiy xayot xodisalariga munosabati muxim axamiyat kashf etadi. Oilada er-xotin urtasidagi uzaro kelishuvchanlik, xurmat, ishonch, eotibor va sadokat bolalarning kuvnok, xushchakchak usishlariga, tugri tarbiyalanishlariga, xonadonda soglom muxitning yaratilishiga ijobiy taosir kursatadi. Maolumki, yosh avlodga maksadga muvofik tarbiya berish uchun ota-onalar tarbiyaning vositalari, shart-sharoitlari yuzasidan xar tomonlama bilimga ega bulishlari, farzandlarining yoshi va uziga xos xususiyatlarini, ularning kizikish, kobiliyatlari va layokatlarini eotiborga olgan xolda ish yuritishlari lozim. Turli shaxs sifatlarini shakllantirish, tarbiyaviy taosir usullarini kullash uchun xar bir yosh davri maksadga muvofik xisoblanadi. Lekin xar bir taosir usulining uz vakti va uz urni borki, ularni aralashtrib yuborish, teskari samara berishi xam mumkin. Bola shaxsi tarakkiyoti, undagi turli sifatlarning shakllanishi uchun eng maosuliyatli davr bu bolaning 5-6 yoshgacha bulgan davri yoki ilmiy psixologik til bilan aytganda maktabgacha yosh davri xisoblanadi. Buyuk alloma Ibn Sino bu davr xakida shunday yozadi: «Bolaning istagan narsasini darrov muxayyo kiling. U yoktirgan narsani berib, u yoktirmagan narsani undan uzoklashtirishga tayyor turing. Agar yomon xulk odat tusiga kirib kolsa unda yomon mijozni shakllantiradi, yaxshi xulk yaxshi mijozni shakllantiradi. YOmon muomala bola organizmini kuruklikka moyil kiladi, natijada bolada affekt, apatiya xosil kiladi. YAxshi muomalabilan ikki tomonlama yutasiz, birinchidan bolangiz soglom buladi, ikkinchidan bolangizsamimiy buladi». YUkorida keltirilgan affekt, apatiya suzlariga aniklik kiritish maksadida shuni aytish lozimki, affekt, bu - ruxiy xayajon, extiros xisoblanib, tez, kuchli paydo buladigan va shiddat bilan utadigan kiska muddatli emotsional xolatdir. Affekt xolatida ichki organlar faoliyati uzgaradi, keskin ifodali xarakatlar paydo buladi, kishining ong doirasi torayadi. Xulkini nazorat kilish kobiliyati yukoladi. Bunga misol tarikasida kurkinch, daxshat xolatlarini olishimiz mumkin. Apatiya esa shaxsning atrofdagi narsa va xodisalarga, kishilarga nisbatan passiv yoki befark munosabatdan iborat xolati xisoblanadi. Lunda kilib aytganda bolaning katta bulgandagi xulki bizning unga bolaligida kilgan muomalamizning aks etishidir. Tarbiyada kattikkullik yumshok kungillikka nisbatan bir necha barobar ortik ziyon keltiradi. YUkorida aytganimizdek bolaga kanday muomala kilsak: shafkatsizlik kilsak shafkatsizlik, kupollik kilsak kupollik, befarklik kilsak befarklik, lokaydlik kilsak lokaydlik kaytadi. CHunki bola kaysi tajribani uzlashtirsa, xayotda xam shu tajribani kullaydi.
Tarakkiyotning kuyi pogonasida turgan xalklar xayotini kuzatib, urgangan etnograflar
va sayoxatchilarning guvoxlik berishlaricha ularning tarbiyasi mazmunan kattikkul, shaklan yumshok ekan. Bu xalklarda bolalarni kattik jazolashmaydi, aksincha ularni xar doim kullab kuvvatlab, ularda doimiy tetik, kuvnok, xayotsevarlik kayfiyatini saklashga xarakat kilishadi. S.N.Stebnitskiyning aytishicha, koryaklarda «katta yoshli odam, kichik bola» degan ajratish umuman yuk ekan. Bolalar jamiyatning teng xukukli va xurmatli aozolaridir.Umumiy suxbat paytida ularning suzlariga kattalarning nutkidek dikkat ilan kulok solinadi. xar kanday oilada bolalar uchun gamxurlik kilinishi tabiiydir. Bolalar kattalarning gamxurligiga muxtoj buladilar. Ular xammani yaxshi kuradilar, uzlarini xam xamma yaxshi kurishiga va atrofdagi barcha narsaning yaxshiligiga ishonadilar. Bola yaxshilikka duch kelganda uzini erkin va ruxiyatini tetik xis kiladi.
Ammo, afsuski, kupgina ota-onalar bolani “bebosh” kilib kuymaslik uchun bu ajoyib
insoniy tuygudan chuchiydilar. Ular bola uzini sevishlarini yaxshi bilib olsa, u tantik,
shaxsiyatparast bulib koladi deb uylaydilar. SHu xildagi juda kup salbiy xususiyatlar bola ota-onaning tugri muruvvatidan, erkalashidan, eotiboridan maxrum bulgan sharoitlarda vujudga keladi. SHuning uchun xam bolada uzini sevishga, uziga gamxurlik kursatilishiga ishonch xosil kilish ota-oanning muxim vazifasidir. xech kachon bolada ota-onasining unga bulgan muxabbatiga shubxa paydo bulmasligi kerak. Bolaga avvalo ota-onalarning mexribonligi zarur. Oilada ota-onaning farzandini uziga buysundirishga intilishi tarbiya ishida fakat zarar keltiradi. xar bir farzand - avvalambor shaxs va unga shaxs deb karashga odatlanish kerak, katta va kichiklar urtasida xurmat, izzat-ikrom, mexr-okibat mutlok bulishi lozim. Dunyoda bizning xalkdek bolajon xalkni topish kiyin, lekin ayni paytda yosh avlodga eng beparvo xalk xam biz bulamiz? Bolaga muxabbat ikki xil buladi: kur-kurona muxabbat, talabchan muxabbat. Odatda talabchanlik bor joyda bola tarbiyasi yaxshi yulga kuyiladi. Lekin, bugun nazarimizda baozi onalar uzlari anglamagan, okibatini uylamagan xolda bolalarni “ana buji”, “ana doktor kelyapti” deb kurkitmokchi buladilar. Aslida kurkok boshka xar kanday odamdan xavflidir. Ыurkish xavfi xavfning uzidan ming chandon kurkinchlidir. Ыurkitib tarbiyalangan bolaning mustakil fikri bulmaydi, uz xak-xakukini, uzligini anglab olmaydi. SHuning uchun ota-ona ugil-kizlarini tarbiyalashda ularni kurkitish yoki assosiz buyruk berishga tayanmasdan ish tutishi kerak. Allomalarimiz taokidlaganidek, insonni tarbiyalashdagi eng asosiy yul eotikoddir. Eotikodga esa
ishontirish yuli bilan erishish mumkin. Bolaning ruxiy dunyosi xamma narsani tugri kabul kilishga moyil. SHu bois unga biror narsani tushuntirish jarayonida imkon kadar tugrilik bilan uktirish kerak. Bolaning sezgilari kuchli, kunikish kobiliyati yuksak buladi. SHuning uchun bir ishni buyurganda “Bilaman, sen bu ishni darxol bajarib tashlaysan, kulingdan xamma ish keladi” deb uning kunglini kutarish lozim. Bunday ragbat bolaning kuch-gayratini oshiradi, uziga bulgan ishonchini kuchaytiradi. Aslida xar kanday psixologik omil ishonchga asoslanadi. Bola bir narsaga ishonsa, uning ruxida, ongi va tafakkurida uzgarish yuz beradi. Psixologik omilning kuchli yoki zaifligi xam uning bola ongi, ruxi va

Xulosa
Bola maolum ishni bajarayotganida uziga bulgan ishonchni yukotmasligi, uziga

topshirilgan ishni bajara olishini bilishi, buning uchun esa fakat gayrat-shijoat va xalollik kursatishi kerakligini anglashi lozim. Bolaning kizikishlari doimo ota-onaning dikkat-eotiborida bulishi lozim. Olimlarning taokidlashicha, ijobiy odat bolada kancha erta shakllantirilsa, uning mexnat va idrok etish kobilyati shuncha tez va mukammal rivojlanadi. kupincha bolada mustakillikka intilish juda erta vujudga keladi va u xar bir narsani “uzim kilaman” deb urinadi. Bolaning ana shu tabiiy extiyojidan tarbiyaviy maksadda foydalanish yaxshi samara beradi. Bolada mustakil fikrlash, mustakil xarakatlarni shakllantirish ota-ona zimmasida buladi. Ota-ona bolaning xar bir kilayotgan ishlariga aralashmasdan uzi bajarishiga undashi kerak. Bolada malaka shakllangan sari bajarayotgan faoliyatni tezrok bajarishga undab turish kerak. Bola uynaydigan rolli uyinlarga kushilib, u bilan uynash kerak. Rolli uyinda bola kattalarga xos xulk shakllarini uzlashtiradi. Roldagi mavjud xulk etaloniga uz xulkini solishtirib korreksiya kiladi yaoni tuzatadi. Bu narsa psixologiyada “refleksiya” xodisasi deb ataladi. Demak rolli uyinlar syujeti belgilanganida, shuningdek rolning mazmuni tanlanganda mustakil fikrlash asos kilib olinishi kerak, shuningdek, bolaga kogoz-kalam berib, turli xil rasmlar chizishga undash xam bolada xarakatlarni mustakil bajarishni shakllantiradi va uzi bajargan ish natijasini kurib uziga ishonch xissi ortib boradi. Bolaning uz tengkurlari doirasida bulishi esa uz egoizmidan chikib, bolalar bilan teng faoliyat munosabatlariga kirishiga sababchi buladi. Bolaning ijtimoiylashuvi jarayonida uning uz tengkurlari bilan turli egoistik shaxsiyatparastlik mavkeyini susaytirib va shu tarika uz-uzini anglash bilan bir katorda uzgalar mavkelarini anglash va “uzga shaxs bula olish” kobiliyatini ustiradi. Bolaning voyaga etish jarayonida uning ijtimoiylashuvi, yaoni ijtimoiy taosirlarni ongiga singdirish va xulkini mustaxkamlashi jarayonlarining psixologik tabiatini urganish zarurdir. Oiladagi ijtimoiy - psixologik muxit, zarur psixologik xotirjamlik, ibratlipsixologik munosabat, uzaro totuvlik bola shaxsi shakllanishiga ijobiy taosir kursatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Karimov I.A Barkamol avlod orzusi. Toshkent. «SHark», 1999 - 182 b.
2. Karimov I.A Щzbekiston XXI asrga intilmokda. Toshkent. «Щzbekiston», 1999 - 48 b.
3. Щzbekiston Respublikasi oila kodeksi. Toshkent. «Adolat», 1998 - 300 b.
4. Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yoxud axlok». Toshkent. «Щkituvchi», 1992 - 160 b.
5. Anikeeva N.P Jamoadagi ru’iy mu’it. Toshkent. «Щkituvchi», 1992.
6. Axlok - odobga oid ‘adis namunalari. Toshkent.
7. www.ziyonet.uz