Qizil va qora indd

IX

B a l

Ajoyib kiyimlar, shamlarning yog‘dusi, 

atir-upaning  nozik  hidi!  Yalang‘och  bejirim 

qo‘llar,  momiq  yelkalarni  aytmaysizmi!  Gul-

dastalar, guldastalar! Rossinining rohatbaxsh 

ariyalari, Siseri chizgan tabiat manzaralari-chi! 

Oh, naqadar hayajon, hatto entikib ketasan kishi!

«Uzerining sayohati».

– Siz nimadandir norozi ko‘rinasiz, – dedi unga markiza de lya Mol, 

– Sizga shuni aytib qo‘yayki, balda norozi qiyofada yurish nazokatga 

kirmaydi.

– Shunchaki boshim og‘riyapti xolos, – dedi javoban iltifotsizlik 

bilan Matilda, – bu yer juda issiq ekan.

Xuddi shu payt, go‘yo Matildaning so‘zlarini tasdiqlagandek, 

munkillab qolgan baron de Tollining mazasi qochib, yiqildi. Uni zal-

dan ko‘tarib chiqishga to‘g‘ri keldi. Atrofdagi odamlar, bu sakta bo‘lsa 

kerak, deya g‘ala-g‘ovur ko‘tarishdi. Bu juda ko‘ngilsiz hodisa edi.

Matilda bu voqeaga mutlaqo e’tibor bermadi. U anchadan beri 

chollarga qaramaslikni va, umuman, qayg‘uli gaplar aytadigan odam-

larga e’tibor bermaslikni o‘ziga qoida qilib olgandi.

U sakta haqidagi bu so‘zlarni eshitmaslik uchun yana raqs tusha 

boshladi. Odamlarning sakta to‘g‘risidagi gapi noto‘g‘ri chiqdi, zero 

ertasiga baron yana jamiyatda paydo bo‘ldi.

«Bu deyman, janob Sorel qorasini ham ko‘rsatmayapti-ku»,

 

– dedi 

u kreslo tomon borar ekan yana o‘ziga-o‘zi.

U atrofga ko‘z yugurtirib, deyarli uni izlay boshlagan edi, daf’atan 

yigitni qo‘shni zalda ko‘rib qoldi. Vo ajab, uning o‘zi uchun juda tabiiy-

dek tuyuladigan og‘ir-vazmin va sovuqqon ko‘rinishidan asar ham 

qolmagandek ko‘rinardi, shu tobda u inglizlarga mutlaqo o‘xshamasdi.

«U o‘limga hukm qilingan graf Altamira bilan gaplashyapti! – deya 

xitob qildi o‘zicha Matilda. – Ko‘zlari qandaydir g‘amgin yiltirayapti, 

shu turishda u kiyimini o‘zgartirib olgan shahzodaga o‘xshaydi, ni-

gohini aytmaysizmi, naqadar mag‘rur qaraydi u!»

Jyulen graf Altamira bilan suhbatlashganicha qiz turgan joyga 

---

325

yaqinlashib kelmoqda edi, Matilda uning chehrasida insonni o‘limga 

hukm etilish sharafiga muyassar qiluvchi yuksak xislatlar ifodasini 

izlab, unga qattiq tikilib turardi.

Ular qizning yonidan o‘tib ketishdi.

– Ha, – derdi Jyulen graf Altamiraga, – Danton inson edi!

Yo Rabbim! Uning o‘zi Danton emasmikin ishqilib? – deya xa-

yolidan o‘tkazdi Matilda. – Lekin uning yuzi juda olijanob ko‘rinadi, 

Danton esa o‘lguday badburush, g‘irt qassob edi shekilli». Jyulen 

hali uncha uzoqlashib ketmagan edi: Matilda sira o‘ylab o‘tirmay 

uni chaqirdi-da, o‘ziga xos bo‘lgan takabburlik va dimog‘dorlik 

bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri yigitga yosh qiz uchun g‘alati tuyuladigan 

bir savol berdi.

– O‘sha Danton haqiqiy qassob edi, shunday emasmi? – dedi u.

– Ha, ba’zi odamlarning nazarida shunday edi! – deya javob qildi 

Jyulen, Altamira bilan qilayotgan suhbati ta’sirida hamon ko‘zlari 

yonib turar ekan. Uning yuzida pinhona bir nafrat aks etdi. – Asilzoda 

odamlar uchun, baxtga qarshi, u Senadagi Meri shahrida advokat edi! 

Boshqacha qilib aytganda, mademuazel, – deya kinoya bilan qo‘shim-

cha qildi u, – u o‘z martaba yo‘lini men bu yerda ko‘rib turgan ko‘pgina 

perlar kabi boshlagan. Shubhasiz, go‘zallik bobida Dantonning katta 

bir nuqsoni bor edi: u juda badbashara bo‘lgan.

Ana shu so‘nggi so‘zlarni u tez, qandaydir g‘alati va ma’lum qadar 

iltifotsiz bir ohangda aytdi.

Jyulen kibr-havoli bir itoatgo‘ylik bilan xiyol ta’zim qilg‘anicha 

bir daqiqa kutib turdi. Shu turishda u: «Sizga javob bermog‘im uchun 

menga haq to‘lashadi, men shuning hisobiga kun ko‘raman», deyayot-

gandek edi. U boshini ko‘tarib, Matildaga qarashni lozim ko‘rmadi. Qiz 

esa katta ochilgan shahlo ko‘zlarini undan uzmay yigit oldida xuddi 

uning cho‘risidek jimgina turardi. O‘rtadagi sukut davom etavergach, 

yigit nihoyat, boshini ko‘tarib qizga xo‘jayinidan farmoyish kutayot-

gan xizmatkor kabi nazar tashladi. Shunda, garchi ko‘zi unga g‘alati 

bir ifoda bilan qarab turgan Matildaning ko‘zlari bilan to‘qnashgan 

bo‘lsa-da, u darhol shosha-pisha nari ketdi.

«U qanday go‘zal yigit-a, – dedi o‘ziga-o‘zi Matilda nihoyat 

es-hushini yig‘ishtirib olgach. – Lekin xunuklikni ko‘klarga ko‘tarib 

maqtashini qarang! O‘zi haqida hech qachon eslamaydi ham. Yo‘q, 

u Kaylyus va Kruaznualarga sirayam o‘xshamaydi. Otam balga kel-

gan Napoleonni juda qoyillatib tasvirlaydilar. Manovi Sorel nimasi 

---

326

bilandir o‘sha Napoleonga o‘xshab ketadi». Qiz Danton haqida bu-

tunlay unutib qo‘ydi. «Yo‘q, bugun juda zerikyapman». U akasining 

qo‘ltig‘idan tutdi-da, Norberning noroziligiga qaramay, o‘zi bilan 

birga zalning narigi tomoniga o‘tishga majbur qildi. Qiz anavi o‘limga 

mahkum Altamira bilan Jyulenning nimalar haqida so‘zlashayot-

ganini eshitmoqchi edi.

Zalda tumonat odam to‘planib qolgan ekan. Nihoyat, qiz ular-

ga Altamira undan ikki qadam naridagi patnisdan muzqaymoq 

solingan likopchani olmoqchi bo‘lib turgan paytda yetib oldi. Graf 

unga yonini o‘girib turganicha Jyulen bilan suhbatlashayotgan edi. 

Shu payt u birdan o‘z qo‘li yonida likopcha tomon uzatilgan zarbof 

yeng ichidagi qo‘lni ko‘rib qoldi. Zarbof yeng uning diqqatini o‘ziga 

tortdi shekilli, Altamira qo‘lning egasi tomon o‘girilib qaradi. Qara-

di-yu, uning olijanob va sodda ko‘zlari sezilar-sezilmas nafratdan 

chaqnadi.

– Siz anavi odamni ko‘ryapsizmi? – dedi u sekingina Jyulenga. – Bu 

knyaz Aracheli, elchi*** janoblari bo‘ladi. Bugun ertalab u sizlarning 

tashqi ishlar ministringiz janob de Nervaldan meni tutib berishni 

talab qildi. Hu ana u, ko‘ryapsizmi, vist o‘ynayapti. Janob de Nervalga 

qolsa, meni jon deb tutib berardi, zero 1816-yilda biz sizlarga ikki-uch 

fitnachini ushlab berganmiz. Agar meni qirolimizga topshirishsa, u 

meni yigirma to‘rt soat ichida dorga osadi. Meni qamoqqa olish uchun 

esa manovi mo‘ylov qo‘ygan olifta yigitlardan biri keladi.

– Ablahlar! – deya xitob qildi Jyulen deyarli baland ovoz bilan.

Matilda bu suhbatning bironta ham so‘zini qoldirmay eshitib 

turardi. Uning zerikishidan asar ham qolmagandi.

– Yo‘q, ularni judayam ablah deb bo‘lmaydi, – deya e’tiroz bildirdi 

graf Altamira. – Siz aniq tasavvur hosil qilmog‘ingiz uchungina o‘zim 

to‘g‘rimda so‘z boshladim. Knyaz Aracheliga bir razm soling-a: u 

har besh daqiqada o‘zining Oltin Runo ordeniga qarab qo‘yadi. U 

ko‘kragiga ana shu taqinchoqni osib olganidan boshi osmonda. Bu 

ayanchli nusxa qandaydir sarqitning o‘zginasi. Bundan yuz yillar 

muqaddam Oltin Runo ordeni buyuk bir ehtirom timsoli edi, lekin 

u paytlarda bu nusxaga bunaqa ehtiromni hatto orzu qilishiga 

ham yo‘l qo‘yishmagan bo‘lardi. Bugun esa mana shu asilzodalar 

orasida shu ordenga sajda qilmoq uchun faqat Aracheli bo‘lmoq 

kerak. U shu ordenni deb butun bir shaharni dorga osishdan ham  

qaytmaydi.

---

327

– Ordenni u shuning evaziga olmaganmi, ishqilib? – deya so‘radi 

alam bilan Jyulen.

– Yo‘q, unchalik emas, – sovuqqina javob berdi Altamira. – Ehtimol, 

u o‘z vatanida liberal deb nom chiqargan yigirma-o‘ttiz boy zamin-

dorni daryoga tashlashni buyurgan bo‘lsa bordir.

– Obbo iflos-ey! – deya yana xitob qildi Jyulen. M-l de lya Mol 

boshini egganicha bu gaplarni juda qiziqib tinglar ekan, yigitga shu 

qadar yaqin turardiki, ajoyib sochlari uning yelkasiga tegishiga oz 

qolgandi.

– Siz hali juda yoshsiz! – dedi javoban Altamira. – Men Provansda 

erga tekkan bir opam borligini sizga aytgan edim. U hozir ham ko‘hlik-

kina, mehribon va dilbar ayol. U onalik burchiga sodiq, diyonatli juvon, 

keyin munofiq ham emas.

«Bu gapi bilan nima demoqchi u?» – deya xayolidan o‘tkazdi m-l 

de lya Mol.

– U juda baxtli hayot kechiradi, – deb so‘zida davom etdi graf Al-

tamira, – 1815-yilda ham shunday yaxshi yashardi. O‘sha kezlari men 

uning Antibdagi amlokida yashirinib yotgandim. Ana o‘sha marshal 

Ney qatl etilganini eshitgach, xursand bo‘lganidan o‘yinga tushib ketdi.

– Nimalar deyapsiz! – dedi qattiq hayajonlanib Jyulen.

– O‘z partiyasiga sodiqlik ruhi ana shunaqa bo‘ladi, – deya 

e’tiroz bildirdi Altamira. – O‘n to‘qqizinchi asrda barcha chinakam 

ehtiroslar so‘ngan. Shu boisdan ham Fransiyada odamlar shu qadar 

zerikishyapti. Ular bag‘ritosh bo‘lmasa ham o‘taketgan darajada 

zolimlik qilishadi.

– Battar bo‘lishsin! – dedi Jyulen. – Agar jinoyat qiladigan bo‘lsang, 

undan lazzatlana bilish kerak: jinoyatning shundan bo‘lak yaxshi 

tomoni yo‘q, mabodo uni sal bo‘lsa-da oqlash mumkin bo‘lsa, faqat 

shu bilan oqlash mumkin.

M-l de lya Mol qilayotgan ishining o‘ziga munosib yoki munosib 

emasligini mutlaqo o‘ylab o‘tirmay, oldinga suqilib kirdi-da, Jyulen 

bilan Altamiraning deyarli o‘rtasiga turib oldi. Qo‘ltig‘idan tutib tur-

gan singlisiga itoat qilishga o‘rganib qolgan Norber bir chetga qarab 

turar va odob saqlash uchun o‘zini xuddi tiqilinchga tushib qolgan 

odamdek ko‘rsatishga harakat qilar edi.

– To‘g‘ri aytasiz, – dedi Altamira. – Hamma ish loqaydlik bilan 

qilinadi, so‘ngra hech kim hech nimani eslamaydi, hatto jinoyatlar-

ni ham. Mana shu yerda, ana shu balda men sizga narigi dunyoda 

---

328

qotil deya la’nat o‘qiladigan kamida o‘nta odamni aniq ko‘rsatishim 

mumkin. Ular bu haqda unutib yuborishgan, jamiyat ham unutgan  

buni

38

.

Ulardan ko‘pchiligi, agar kuchukchasi oyog‘ini sindirib qo‘ysa, 

ko‘z yoshi to‘kishga tayyor. Per-Lashez qabristonida, Parijda sizlar-

ning nozik iborangiz bilan aytilganda, ularning go‘riga gulchambar-