Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

Назорат учун савол ва топшириқлар:
1. Семасиология нимани ўрганади?
2. С ем асиологиянингасосий вазифаси нимадан иборат?
3. Умумий семасиология ним ани тадқиқ қилади?
4. Хусусий семасиология ним ани ўрганади?
5. Ф он осем антика ҳақида маълумот беринг.
6. Г рам м атиксем асиологиянинг қандай турлари мавжуд?
7. Л ек си к сем ан ти к а ним ани тад қ и қ қилади?
2 -§ . С ем асиологиянинг ш аклланиш и
М аънони ўрганиш тарихи антик даврлардан бош ланади. У 
даврларда м аънога ф ал саф и й нуқтаи назардан ёндаш илган. 
Қадимги Грецияда сўз ва у номлаётган нарсатабиатан боғлиқми 
ёки ном ва маъно ўртасидаги боғлиқлик шартлими, деган савол 
к ў н д а л а н г қ ў й и л г а н . У ш б у ф а к т л а р г а а с о с л а н с а к ,
сем аси о ло ги я, яъни м аъ н о ш у н о сл и к а н ти к даврларда пайдо 
бўлган, дея олам из. Л ек и н бу даврлардаги м аънош унослп к 
ти лш ун осли кн ин г қисми сиф атида эм ас, балки ф алсаф аннн! 
тар к и б и й қисм и сиф атида ш акл л ан а бош лаган. Ю қорида 
таъ к и д л аган и м и зд ек , м аънога ф ал с аф и й ён д аш и ш а н т и к
д а в р л а р д а н (А р и с т о т е л ь , С о к р а т , П л а т о н , Д и о н с к и й , 
А в гу с т и н ) б о ш л а н и б , ўрта а с р л а р д а я н а д а б о й и т и л д и
( Л е й б н и ц , С п и н о з а ) . Б у н д а й ё н д а ш у в м о ҳ и я т п н и
ў з га р т и р м а г а н ҳолда, а м м о ў згач а ш а к л л ар д а б и з н и н г
д а в р и м и зга ч а ети б келди. Б ун га ф о н о с е м а с и о л о г и я н и н г
ш аклланаётганини исбот қилиб кўрсатиш мумкин.
С ем асиология л и нгви сти к соҳа сиф атида аслида л екси - 
кография таркибида шаклланди. М аълумки, луғаттузиш учун 
сўз англатаётган маъно очиб берилиши лозим. Ўзбек лугатчилиги 
тарихи эса эски туркий тил ва араб луғатчилиги тарихи билан 
у з в и й б о ғ л и қ б ў л и б , у XI а с р д а ш а к л л а н г а н . Ў зб е к
маънош унослиги дастлаб ўз пш ини лексикограф пя таркнбнда
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

куйидаги луғатларни тузишдан бошлаган: «Девону луготит турк» 
(1073-1074 й.), «Муқаддиматул адаб» (1137 й.), «Китоб ул-идрок 
ли Л исон ил-атрок» (1332 й), «Аттуҳфатуз закияту ф ил луғатит 
ту р к и я» (X III а ср ). М а зк у р а с а р л а р а р аб ти л и ва ар аб
ти л ш у н о сл и ги а н ъ а н а л а р и д а ёзи л ган б ўлса-д а, у л ар н и н г 
барчасида қадимги туркий тил ва эски туркий тил луғати 
таркибидаги сўзларнинг маънолари изоҳланган1.
З а м о н а в и й с е м а н т и к а н и н г с е м и к таҳ л и л усули ҳам 
л ек с и к о гр аф и я учун х и зм ат қилади. М ето д н и н г эн г асо си й
м ақсади дан бири м уайян бир ти лдаги барча сўзларни оз 
миқдордаги сем и к ком понентлар ёрдамида изоҳпашдир.
С ем аси ология мустақил л и н гв и сти к соҳа сиф атида XIX 
а с р н и н г о х и р л ар и д а а ж р ал и б ч и к д и . С е м а с и о л о г и я н и н г
м устақил л и н г в и с т и к соҳа си ф а ти д а ш а к л л ан и ш и н и эса 
Райзиг номи билан боғлаш ади2. В афотидан кейин 1939 йилда 
нашр қилинган «Лотин тилшунослигидан маърузалар»ида (Ке1з1§. 
Уог1е55ип§еп иЬег 1а1е1п13сЬе 5ргасЬғ188еп8сЬай. Ш р
21
§, 1839.) 
Р ай зи г сем аси о л о ги ян и ти л ш у н о сл и к н и н г алоҳида соҳаси 
сиф атида аж ратиш кераклигини айтади. У маъно тараққиётига 
дахлдор ҳодисаларни ўрганиш сем аси о ло ги ян и н г вази ф аси
эканлигини таъкидлайди.
XIX аср ва XX а с р н и н г б и р и н ч и я р м и н и ўз ичи га олган
д а в р м о б а й н и д а с е м а с и о л о г и к т а д қ и қ о т л а р м а ъ н о н и н г
ў згар и ш и , ўзгари ш турлари ва п р и н ц и п л а р и н и ўрганиш га 
қарати лди . Ж у м л ад ан , м аъ н о т о р а й и ш и , м аъно кен гай и ш и , 
м аъно кўчиш и, кўчиш турлари каби лар т а д қ и қ қилинди.
XX а с р н и н г 4 0 -5 0 й и л л а р и д а Е л ь м есл ев (1943 й и л ), 
К реб ер (1952 й и л ), Гуденаф (1956 й и л ), Л ауснбери (1956 
йил) каби о л и м л ар том о н и д ан л е к с и к м аъ н о н и н г ко м п о н ен т 
структураси ҳақидаги ф и к р л а р илгари сурилди. К о м п о н ен т 
таҳлилга о и д та д қ и қ о тл а р д астлаб к и ч и к — қ а р и н д о ш л и к
ном лари, ҳайвон н ом лари , и д и ш -то в о қ н о м л ар и каби лек си к -