Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

2 Бу ҳақда каранг: Новиков Л.А.. Иванов В.В., Кедайтане Е.И., Тихонов 
А.Н. Современньш русский язик. Теоритичсский курс. Лексико.югия. —Москва. 
«Русский язь!к». 1987.
9
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ер л ек сем аси н и н г қандай м аънолари бор?, очун лексем аси
қавдай маъно ифодалайди?
О н о м аси о л о ги я с е м ан ти к ан и н г я н а бир асп екти бўлиб, 
унда маъно маъно —►белги йўналиш ида тад қи қ қилинади. Бу 
ў р и н д а « м а зк у р м а ъ н о н и қ а н д а й б е л г и ё к и б е л г и л а р
ифодалайди?», деган савол кўндаланг қўйилади (сўзловчининг 
ҳолати). М асалан, вақг м аъноси ни ифодаловчи қандай сўзлар 
м авж уд?, мавҳум ту ш у н ч ал ар н и қ ан д ай сўзлар ёр д ам и д а 
и ф одалаш мумкин?
Л екси к сем антиканинг бу и кки аспектининг аж ратилиш и 
лекси к-сем ан ти к категориялар ва ҳодисаларнинг ма&иятини 
турли нуқгаи назарлардан тў л и қ ва а н и қ ўрганиш га хизмат 
қилади. Зеро, бир м аънолилик, кўп маънолилик, ом оним ия 
сем аси о л о ги к категория сан ал са, си н о н и м и я , а н т о н и м и я , 
к о н в е р с и я , м а зм у н и й м а й д о н к а б и л а р о н о м а с и о л о г и к
категориялар деб қаралади. Семасиология ва ономасиологияни 
қатъий чегаралаб бўлмайди. Улар лексиксемантикани ўрганувчи 
и к к и асп ек т ва м етод си ф а ти д а би ри и к к и н ч и с и га ўтиб, 
тўлдириб туради.
Н азорат учун савол ва топширицлар
1. Т и л ш у н о сл и к н и н г л е к с и к сем ан ти к а соҳаси бўйича 
м аълум от беринг.
2. С ем асиология атам асининг и кки маънода қўлланиш ини 
туш унтиринг.
3. О н о м аси о л о ги я м аъ н о н и қ ан д ай йўнали ш да т а д қ и қ
қилади?
4 -§ . Лексик маъно ва ном муносабати
Л екси к маъно лекси к сем ан ти кан и н г асосий категорияси, 
м аркази й туш унчасидир. Ҳ ар қандай лек си к би р ли к икки 
ж и ҳ атн и н г — ном (ш акп) ва л е к с и к м аъ н о н и н г барқарор 
бирикувидан таш кил топади. Ном лексик бирликнинг товушли
10
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ва гр а ф и к т о м о н л а р и н и и ф о д а л а с а , л е к с и к м а ъ н о эса 
воқеликнинг лисоний инъикосидир. М асалан, к, и, т, о, б 
товушлари ва ҳарфларининг кетма-кетлиги /о^ш бсўзининг номи 
бўлса, маъноси қўйидагичадир: «маълум матнли варақчардан 
иборат, жузлаб тикилган, муқоваланган, ҳажми 48 саҳифадан 
кам бўлмаган босма асар»1.
Л ек си к маъно билан ном (белги, ш акл, ифода плани, 
номема)нинг боғланиши тарихий-ижтимоийдир. Яъни муайян 
лексик маъно маълум бир номга шу тил эгаси бўлган жамоа 
томонидан бириктирилади. Л екси к маъно ва ном ўртасидаги 
б о ғ л а н и ш н и н г т а б и а т и , у н и н г ш ар тл и ёк и т а б и и й л и г и
хусусидаги тортишувлар антик даврдан ҳозиргача давом этиб 
келган. М аъно ва ном ўртасидаги боғлиқлик, асосан, шартли 
бўлиб, лекси к маънога маълум бир ном ж ам оа том онидан 
шартли бириктирилади. Бири иккинчисидан: маъно номдан, 
ном маънодан келиб чиқмайди. Тилда маъно ва ном ўртасидаги 
боғланиш табиий эмаслигига, яъни бирининг иккинчисидан 
келиб чиқмаслигига, асосан, қуйидагилар сабаб бўла олади:
1. Битта м аънонинг турли тилларда ҳар хил ном лар билан 
ифодаланиш и. М уайян бир маъно ҳар бир тилда ўзгача номга 
эга. М асалан, «онанинг ёки даданинг онаси» маъноси ўзбек 
тилида буви, рус тилида бабушка, инглиз тилида §гапбто(Иег 
каби номларга бирикгирилган. Агар маъно ва ном орасида табиий 
боғланиш бўлганда, битта умумий маъно ягона бир номга эга 
бўлар эди. Натижада, дунёда 3000 га яқин эмас, ф ақат битта тил 
мавжуд бўлар эди.
2. С инонимия ҳодисасининг мавжудлиги. Биртилнингўзида 
ҳам муайян маъно бирдан о р ти қ номга эга бўлиши мумкин. 
М асалан, ўзбек тилида «Алдаб, чалғитиб, ҳар қандай иш ни ўз 
ф ойдасига ҳал қиладиган, м акр-ҳийлага уста» маъноси 15 та 
лексемада ифодаланган: айёр, муғомбир, ҳийяагар, қув, устомон, 
маккор, доғули, мўлтони, қилвир(и), шайтон, тулки, туллак, 
қирриқ, хирпа, мастон. Бу ҳам м аъ н о ва ном ўртасидаги 
боғлиқликнинг табиий эм аслигини кўрсатади.