Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

п ок л и к , ҳалол ли к ҳ а қ и д а г и т у ш у н ч а л а р и м и з б о ш қ а
миллатларникидан маълум миқцорда ф арқ қилиши маълум. Буни 
ян а бош кд тилларда андиша сўзин и нг м аъноси ни берувчи 
муқобил сўзнинг йўқлиги ҳам исботлай олади. Л ексик маънонинг 
йўқлиги эса андиш а ҳақидаги туш унчанинг йўқлигидан дарак 
беради. Худди шундай ҳолатлар бош қа тиллар мисолида ҳам 
кузатилиши мумкин. Ҳ ар бир халқнинг ўзига хос яш аш тарзи 
ва маънавий дунёси уларнинг ф икрлаш ж араёнларига, олам 
ҳақидаги тушунчаларига ва туш унчаларнинг маънога айланиш
жараёнига таъсир қилиш и табиий.
Алоҳида бир ш ахснинг м аънода иф одаланётган денотатга 
ў з и н и н г б и л и м и , д у н ё қ а р а ш и д а н к ел и б ч и қ и б ш ахси й
1 Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги адабий ўзбек тили. --Тошкент, «Унииерситет >, 
2006, 47-бет.
23
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

м уносабати, туш унчаси бўлиш и мумкин. М аън они н г бундай 
к о м п о н ен ти ти л ш у н о сл и к д а п р агм ати к м аъ н о д ей и л ад и . 
М асалан, бурч, иймон лексем ал ар и м аънолари га ҳ ам м ани н г 
б и р -б и р и д а н фарғути м уносабати бўлиш и ан и қ . А лоҳида 
ш ахсларнинг муносабатидан битта денотатни турли тилларда 
ҳар хил туш униш кели б чиқади. М асалан , ҳиндларда сигир 
лексемаси таркибида «муқаддас» прагматик маъноси, чехларда 
«илон» л ексем аси тар к и б и д а «гўзаллик» п р агм ати к м аъноси 
мавжуд.
Демак, воқеликдаги нарса-ҳодисалар маъно ва тушунчанинг 
асосини ҳосил қилади. Н арса-ҳодисалар умумлашган ҳолда 
и н с о н о н ги д а а к с э т а д и к и , у н га с у б ъ е к т н и н г б и л и м и , 
дунёқараш и, савияси, касби, ҳаётий кўникмалари кўшилиб 
туш унчани таш кил этар экан . Т уш унчанинг м уайян номга 
б и р и к т и р и л г а н , и х ч ам , ў р тач а ти л э г а с и г а т у ш у н а р л и , 
суб ъекти в м у н о саб атл ар н и кўрсата ол ад и ган , м и л л и й л и к
характери мавжуд, тил систем аси да ўзига хос ўринга эга, 
парадигматик ва синтагматик муносабатларга кириш а оладиган 
кўриниш и эса л екси к маънодир.