Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Никитин М.В. Основь! лингвистической теории тначения. — Москва,
«Вьюшая школа», 1968. — С. 3-6.
.3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Фоносемасиология ёки фоносемантика. Бу семасиологиянинг 
кўп т о р т и ш у в -м у н о за р а л а р га с аб а б бўлувчи б ўли м и д и р. 
Ф оносемантикада ф онетик бирликлар — ф онемаларнинг маъно 
хусусиятлари ўрганилади. М аълумки, ф онем алар бошқа тил 
бирликларидан фарқли равишда бир планли, яъни фақат шакл, 
ифода планига эга бирликлардир. Фонемалар морфема ёки лексема 
маъносини фарқпар экан, ўзи маъноли бирлик эмас. Ф онемалар 
а н и қ б и р маъно билан боғлиқбўлмайди. Л екин айрим ҳолларда, 
маълум ш ароитларда бир товуш ёки товушлар комбинацияси 
муайян маъно билан боғланганлигини (балки тасодифан) кузатиш 
мумкин. Бу ҳолатларга товушга такдид (вов-вов, миёв, тарақ- 
туруқ), пароним ия, халқ этимологияси, товуш ларнинг ранглар 
билан боғлиқлиги кабилар мисол қилиб кўрсатилади. Ш у каби 
ҳолатларни ҳисобга олиб, фонемаларда ҳам маъно плани мавжуд 
деб ҳ и со б л о вч и т и л ш у н о с л а р н и н г тад қ и қ о т л а р и асо си д а 
фоносемасисшогия бўлими шаклланди.
Т и л б и р л и к л а р и д а н м о р ф ем а, сўз б и р и к м ас и , гап ва 
м атн н и н г м аъ н о хусусиятлари гр ам м ати к сем аси ологияд а 
тадқиқ қилинади. Рус тилшуноси Н икитин грамматик семасио- 
логи ян ин г қуйидаги турларини ажратади:
1. К атегориал-грам м атик сем асиология. Бунда сўзларнинг 
грам м атик м аънолари, сўз туркум ларининг сем ан ти к аспекги 
кабилар ўрганилади.
2. М ор ф о л о ги к -гр ам м ати к сем аси ологияда сўз ш акллари 
маъноси т а д қ и қ қилинади.
3. Ф у н к ц и о н а л -г р а м м а ти к сем аси о л о ги я битта умумий 
категориал м аъ н о иф одаловчи л е к с и к , гр ам м ати к ёки турли 
сатҳ б и р л и к л а р и н и н г м аъ н оси , яъ н и ф у н к ц и о н а л -с ем ан т и к
к атего р и ял ар н и , м ай д о н л ар н и таҳпил қилади.
4. С и н т а к т и к сатҳдаги сем аси о л о ги я б и лан м азм ун ий
си н та к си с ш уғулланади.
Л екси к бирликлар маъноси лексик семантикада, ф разе- 
ологик б и р ли кл ар н и н г сем ан ти к хусусиятлари фразеологик 
семангикада тадқиқ қилинади. Айрим ҳопларда лексик семантика 
термини луғавий маъноли тил бирдиклари бўлмиш ҳам лексема, 
ҳам фраземалар учун бирдай қўлланади.
4
www.ziyouz.com kutubxonasi

---