Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Нафақат бир турдаги дарахтлар, балки бир дарахтнинг узи узидан юмон 
нуқтаи назаридан фарқланади: кечаги дарахг-бугунги дарахт. Кечаги ларахт 
бугун усиши, гуллаши, мева тугиши, қуриши. синиши мумкип.
19
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

таш ки л қилувчи. Сув сў зи н и н г м аъ н оси н и ш ундай ан и қл аш
мумкин: «рангсиз, ҳидсиз, водород ва кислород бирикувидан 
иборат суюқлик». Ушбу лексик маъно ҳам тушунча мундарижаси 
каби маъно белгиларидан — семалардан иборат структурага эга: 
«сую қлик», «рангсиз», «ҳидсиз», «водород ва ки сл о р о д н и н г 
бирикувидан иборат».
Я на мисол тариқасида учм оқ туш унчасини кўриб ўтамиз. 
Мазкур тушунча мундарижаси қуйидаги белгилардан иборат: 1) 
ҳаракат, 2) ердан юқорида бажариладиган, 3) фазодаги ж ойини 
ўзгартириш мақсадида. Тушунча мундарижаси структураси ва 
маъно структурасини қиёслаймиз: учмоқсемемасинингсемалари: 
«ҳаракат», «ердан юқорида бажарилади», «фазодаги ж ойини 
ўзгартиради».
Т уш унчанинг ҳажми ва мундарижаси ўзаро ш артланган 
бўлиб, туш унча ҳажми қанча кенг бўлса, тушунча мундарижаси 
шунча кичик бўлади. Масалан, фасл тушунчасининг ҳажми қиш
туш унчасининг ҳажмидан кенгдир. Ч унки ф асл туш унчаси 
ҳажмини қиш , баҳор, ёз, куз кабилар таш кил қилади. Л екин
ф асл т у ш у н ч а с и н и н г м у н д ар и ж аси қи ш т у ш у н ч а с и н и н г
мундариж асидан кичикдир. Ф асл туш унчаси мундариж асини 
қуйидаги белгилар ташкил кдлиш и мумкин: 1) йилнинг маълум 
қисми, 2) 3 овдан иборат, 3) табиатдаги ўзгаришлар билан боғлиқ 
Энди қи ш туш унчасининг мундариж асини аниқласак, унда 
куйидаги белгиларни кўриш мумкин: 1) йилнинг маълум қисми,
2) 3 ойдан иборат, 3) табиатдаги ўзгариш лар билан б о ғ л и қ 4) 
совуқ, 5) куздан кейин келадиган, 6) баҳордан олдин келадиган.
Ю қоридаги ш артлилик л екси к маънода ҳам кузатиладики, 
сўз қанча умумий нарса-ҳодисаларни номласа, унинг сем антик 
ком понентлари шунча кам бўлади ва аксинча. М асалан:
О дам — о н гл и , нутққа эга ж он зот;
Аёл — ф арзанд туғиш қобилиятига эга одам (онгли, нутққа 
эга ж онзот)
Қ изча — вояга етм аган аёл (ф ар зан д туғиш қо б и ли яти га 
эга онгли, нугққа эга жонзот).
20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Тушунчанинг лексик маъно учун характерли хусусиятларидан 
бири унинг ўзгарувчан эканлигидир. М уайян предмет ҳақидаги 
ю заки ту ш у н ч а л а р и м и з вақт ўтиш и б и л а н чуқурлаш и б , 
такомиллашиб бориши мумкин. Одатий тушунчаларимиз муайян 
соҳа вакиллари том онидан чукур илмий таҳлил қилиниш и ва 
уларда мукаммал, илм ий ту^шунчалар ҳосил бўлиши мумкин. 
М асалан, XX асрда атом тушунчаси остида оммавий қирғин 
қуролининг манбаи туш унилган бўлса, XXI асрда келиб атом 
асосий энергия м анбаига айланди ва у ҳақидаги тушунча ҳам 
ўзгарди, бойиди.
М уайян нарса-ҳодиса ҳақидаги туш унча турли одамларда 
уларнинг илмий савияси, яш аш тарзи, касби, ҳаётий малакаси 
ва албатта, вақт нуқтаи н азари д ан турлича бўлиш и мумкин. 
Тушунча лексик маънога нисбатан ўзгарувчи категория бўлса- 
д а, у н и н г ўзгари ш и л е к с и к м аънога ҳам таъ си р қилм ай 
қўйм айди. Л е к си к м а ъ н о н и н г чегараси ҳам жуда қатъий 
б ў л м а с д а н , б и р о з э р к и н л и к к а эг а. У ш б у э р к и н л и к н и
туш унчада бўлгани каби м аънода ҳам тил эг ас и н и н г илм ий 
с а в и я с и , яш аш т а р з и , к а с б и , ҳ аёти й м а л а к а с и ва д а в р
б ел ги л ай д и . Ў зб ек т и л и н и н г с и н о н и м л а р , а н т о н и м л а р , 
ом онимлар ва изоҳли луғатларидаги сўз маънолари ўртасидаги 
ф арқлиликлар ҳам ю қоридаги ф икри м и зни тасдиқлайди. Ёки 
1980 йилда ва 2006 й и лд а н аш р қ и ли н ган изоҳли луғатларда 
келтирилган м аънолар ўртасида ҳам ф ар қ л ар кузатилади. 
М асалан, 1980 йилда наш р қилинган «Ўзбек ти л и н и н г изоҳли 
луғати»да баҳор л ек сем аси н и н г 2 та маъноси берилган бўлса, 
2006 йидда наш р қилинган «Ўзбек Т!1лининг изоҳли луғати»да 
6 та маъноси қайд эти лган . Ёки сави яси , ёш и , д ун ёқараш и , 
ҳаётий м алакаси , касби турлича бўлган к и ш и л ар н и тўплаб 
маълум бир сўзларнинг маъноси ҳақида сўровнома ўтказилса, 
табии й ки , ф арқлар кузатилади.
Л ек си к м аъ н о н и н г ш ак л л ан и ш и д а ту ш у н ч ан и н г ўрни 
қанча катта бўлмасин, мазкур ҳодисаларнинг ўзига хос фарқли 
том онлари ҳам мавжуд.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

А ввало, туш унча ва л е к с и к м аъно б о ш қ а -б о ш қ а систем а 
элем ентлари: туш унча — м а н т и қ категорияси , м аъно эса тил 
категориясидир.
Т уш унча ҳам, л ек с и к м аъ н о ҳам во қ ел и к н и н г и н ъ и к о с 
эттирувчи ш акллардир. Л ек и н туш унча п р ед м етн и н г барча 
б елги л ар и н и акс эттиргани учун у н ин г м ундариж аси л ек си к
м аъ н од ан к е н г р о қ б ў л а д и . С ўз м аъ носи да эса предм етга хос 
б а р ч а б е л г и л а р э м а с , б ал к и уш бу сў зн и т а н и ш ва уни 
с е м а н т и к ж иҳатдан ўзига я қ и н сўздан аж ратиб о л и ш учун, 
н у т қ д а ф а о л и я т к ў р с а т и ш и уч ун за р у р б ў л г а н э н г о з 
миқцордаги туш унча белгиларигина мавжуд бўлади. Бу билан 
м аъ но туш унчадан кам бағал деган ф и к р келиб чиғуиаслиги 
ло зи м . М аъ н о ту ш у н ч ан и н г ихчам , ўртача сави яд аги тил 
эгаси га туш унарли к ў р и н и ш и д и р . М асалан , бўрон с ў зи н и н г 
м аъноси ни очиш да уни м аъно жиҳатдан яқи н лексем алардан, 
ж ум ладан , шамол ва д о в у л т н  ф ар к д о вч и белгилари муҳим 
а ҳ ам и ят касб этади . Бўрон с ў з и н и н г м а ъ н о с и н и ш ун дай
изоҳпаш м ум кин: «Тўзон ёки қор аралаш эсад и ган ш иддатли 
шамол». Бўрон туш унчаси эса ян ада кенг бўлиш и, у я н а кучли 
овозга эга, вай р о н қилувчи, с о в у қ каби б и р қато р туш унча 
б елги л ар и га эга бўлиш и ва таб и атш у н о сл и к к а о и д мутахас- 
си сл и к лугатларида 2-3 саҳиф ани банд қилиш и мум кин.
Т уш унча белгига, ш аклга эг а бўлм айди , л е к с и к м аъ н о
эса ном га, белгига би рикти ри лган бўлади. Ушбу ом и л асосий 
ф ар қ п ар д ан бири бўлиб, туш унча ва м аъ н о н и а й н а н б и р
ҳ о д и с а д е б ҳ и с о б л о в ч и о л и м л а р ҳ ам б у н и э ъ т и б о р д а
тутадилар. У л ар н и н гф и к р и ч а, маъно туш унчанинг ўзи бўлиб, 
унда туш унчага \ о с барча н арсалар: м ундариж а, структура, 
систем авий муносабатлар, воқели кн и н г инъикоси сақпанади. 
Л ек и н м аъ но белги би лан б о ғл ан ган туш унчадир. М аънога 
ушбу белги билан б о ғл и қ б о ш қ а хусусиятлар қўш илади.
Туш унчадан фарқпи ў л ар о қ л е к си к маънода номланаётган 
н ар сага с ў зл о в ч и н и н г суб ъекти в м уносабати ҳам мавж уд 
бўлади. Ж ум ладан , «овоз ч и қар м ай кўз, лаб ҳаракати билан 
х у р сан д ч и л и к н и иф ода қилиш » туш унчаси мавжуд ва бу
9?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

туш унча субъектив м уносабатлардан холи. Ушбу туш унча 
а с о с и д а ш а к л л а н г а н л е к с и к м а ъ н о л а р э с а с у б ъ е к т и в
м у н о с аб а тл ар га эг а бўла олад и : ирж аймоқ, т ирж аймоқ, 
иш ш айм оқ, иршаймоқ.
Т уш ун ча ф и к р л а ш ж а р а ё н и н и н г н ат и ж аси си ф ати д а 
и н с о н г а н и с б а т а н б е л г и л а н а д и ва а с о с а н , у м у м м и л л и й
хусусиятга эга бўлади. Л е к с и к м аънога хос ум ум лаш тириш
эса ҳар би р ти л н и н г ўз д о и р аси д а воқе б ў л ад и 1. Л екси к 
м а ъ н о д а г и у м у м л а ш т и р и ш н и н г ҳ а р б и р т и л г а х о с , 
м и л л и й л и к характерига эга эк ан л и ги полисем и я ҳодисасида 
я қ қ о л р о қ кўринади. П о л и сем и я д а м аъ н о л ар н и н г м уайян 
л ек сем ад а ум ум лаш иш и ҳар бир тил до и р аси д а юз беради. 
М асалан , ўзбек ти лидаги к ўк  лек сем аси д а тўртта рангни 
иф одаловчи м аънолар ум ум лаш тирилган. 1) т и н и қ осм он 
р ан ги , м овий ранг: к ў к осмон\
2) кўк ранг, тў қ м овий ранг: кўк бўёқ\
3) кулранг: к ў к бўри, к ў к капт ар;
4) яш и л ранг: к ў к ўт , к ў к дала.
А ммо, туш унчани м иллий характерга эга эм ас деб ҳам 
бўлмайди. Айрим нарса ва ҳодисалар ҳақида муайян миллатнинг 
ўзига хос тушунчалари бўлиш и табиий. М асалан, андиша, оила,