Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

Н азорат учун савол ва топшириқлар
1. Туш унча қандай категория?
2. Воқелик ва у ҳақидаги тушунча муносабатини тушунтиринг.
3. Тушунчадан маъно ҳосил бўлиши жараёнини тушунтиринг.
4. Т уш унчанинг ҳажми ним а ва унинг м аъно билан муно- 
сабати қандай?
5. Туш унчанинг мундариж аси ним а ва унинг м аъно билан 
муносабати қандай?
6. Туш унча ва л ек с и к м аъ н о н и н г ум ум ий, ўхш аш то м о н - 
ларини айтинг.
7. Туш унча ва лекси к м аънонинг ф арқли, ўзига хос том он- 
лари нималардан иборат?
24
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Л е к си к м аъно м ураккаб, кўп қи р р ал и , шу би лан бирга. 
бир бутун яхлит объектдир. М азкур яхлит бутунлик доирасида 
лек си к маънонинг қуйидаги қирралари ажратилади:
1) Л екси к м аъно нолисоний воқеликнинг махсус лисоний 
умумлаш ган инъикосидир;
2) Л е к с и к м а ъ н о к о н к р е т м у ай я н б и р в о қ е л и к н и н г , 
н арсан и н г номи, иф одаланиш идир;
3) М аъ н о л е к с и к б и р л и к н и н г к о м п о н ен ти (тар к и б и й
қи см и ) сиф атида тил си стем аси н и н г структур элем ентидир;
4) Л е к си к м аъ но сў зло вч и н и н г сўзга м уносабатини ва 
а к с и н ч а , с ў зн и н г сў зл о в ч и га м у н о саб ати н и и ф о д ал о вч и
бирликдир.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, лексик маънонинг қуйидаш 
бир-бирига боғлиқ бўлган турпари ажратилади: сигниф икатив 
маъно, денотатив маъно, сгруктур маъно, эм отив маъно.
Сигнификатив маъно ёки «соф лисоний» маъно объектив 
воқеликнинг махсус лисоний инъикоси, лексик бирпикнинг асосий 
с е м а н т и к м у н д а р и ж а с и д и р . Б у н д а й м а ъ н о ю қ о р и д а
таъкидлаганимиздек, белгининг (ном нинг) бош қа бир лексик 
бирлиқдан фарқланиш и учун тушунчадан муайян белгиларнинг 
танлаб алиниш и ҳисобига юзага чикдди. Ма.зкур маъно, кўпинча, 
сўз маъноси деб юритилади валугагларда иэоҳсифатила берилдди. 
Масалан, а м а  сўзинингсигнификаггив маъноси «Ўзбектилининг 
изоҳли лугати»да шундай берилади: «гўдакни ухлагишда яккахон 
усулида айтиладиган қўш иқ»1. С игниф икатив маъно «бу лексик 
биряик кдндай маъно англатади?» деган саволга жа^юб беради.
Д енотати в м аъно л е к с и к б и р л и к н и н г ўзи н ом лаётган
всжрлиқдаги нарса бш^ан муносабаггини кўрсагади. Деногагив магьно 
а н и қ нарсани, муайян ҳодисани (денотатни) билдиради ва «бу 
сўз нимани ифодалайди?», деган саволга жавоб беради.
Маънода ифодаланаётган нарса денотат дейилади. Объекгив 
воқелик (денотат) тилда сўзнинг лексик маъноси билан, сўз