Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Лехсема атамаси рус тилшунослигида аввал лексик маъноли сузга 
нисбатан ишлатилган булса, сунгги йилларда бу атама лексик маъноли 
сузнинг белгисига, шаклига. ифода планига нисбатан ку'лланмокда.
31
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лексемалардан келиб чиқиб эмас, балки, кўп маънсши лексема- 
ларга бирлашган хдр бир семемадан келиб чиқиб ҳисоблаш тўғри 
эканлигини таъкиддайди1. Қуйида полисемем лексема ва унинг 
семемалари муносабати схемаси келтирилган:
Лексема структурасида мавжуд бўлган элементар бирликлар 
бир қатор и лм ий ва ўқув адабиётларида лекси к-сем аи ти к 
вариантлар деб юритилмоқца. Унга кўра, лексема асосий лексик 
б и р л и к си ф ати д а л е к с и к -с е м а н т и к вариан тлардан т а р к и б
топади. Л екси к-сем ан ти к в а р и а н тти л лекси к сисгем аси н и нг 
энг кичикташ кил этувчиси, «ҳужайраси» қисобланади. Л ексема 
ва лекси к-сем ан ти к вариант ўзаро бугуи-қисм муносабатида 
бўлади. Агар лексем а бир маъноли бўлса, бу ҳолда лексем а ва 
лекси к-сем ан ти к вариант тенг келади. Л екин бу ўринда ҳам 
лексема лексик-семантик вариантга нисбатан юқори погона-даги 
бирлик ҳисобланади.
Бир лексем а таркибидаги Л С В лар ўзаро м аъно жиҳатдан 
ф ар қ л а н а д и , л е к и н ш аклда 
(ф о н е т и к ва г р а ф и к то м о н ) 
ф аркдилик кузатилмайди. Л С В лар грамматик ш акллари билан 
ҳам ф арқланиш и мумкин: Кўз лексем асининг кўриш аъзоси 
м а ъ н о с и н и берувчи Л С В и ҳ а м м а 1-, 2 -, 3 -ш ах с э г а л и к
қўш имчаларини қабул қила олади: кўзим, кўзинг, кўзи. Кўз 
лексем асининг тахтанинг кўзи, булоқнинг кўзи, игнанинг кўзи, 
хурж уннинг кўзи, деразанинг кўзи б и р и к м ал ар и д а р еал л а- 
шадиган Л С В лари эса 1- ва 2-ш ахс эгали к қўш им чаларини 
қабул қила олмайди.
--------------------
.V