Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Раҳматуллаев Ш. Хозирги адабий узбектили. —Тошкент. «Университет», 
2006, 64-бет.
45
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Кўплаб боғланишлар ҳосил қила оладиган маънолар семантик 
бирикувчанлик нуқгаи назаридан эркин маънолар дейилади. 
Эркин маъно мантикдн бирикиш мумкин бўлган ҳдмма лексемалар 
билан бирика олади. Бош м аънонинг боғланиш и эркин бўлади. 
Аксарият ҳолларда, нафақат бош маъно, балки ҳосила маънолар 
ҳам эркин маъно бўла олади. М асалан, тил лексем асининг бош 
маъноси билан бирга ҳосила маъноларининг аксарияги ҳам эркин 
маъно ҳисобланади. Тил лексемасининг «фикр ифодалаш ва ўзаро 
алоқа қуроли бўлиб хизмат қиладиган товуш лар, сўзлар ва 
грамматик воситалар системаси» маъноси ҳосила маъно бўлиб, 
унинг боғланиш и эркиндир: т илни билмоқ, т ил ўрганмоқ, она 
т или, тил тарихи, т ил бирликлари...
Б оғлиқ маъноларнинг синтактик боғлана олиш им конияти 
м антиқийлик нуқгаи назаридан эм ас, балки тил им кониятлари 
билан чегараланган бўлади. Боғлиқ маъноларни рус тилшуноси 
В .Виноградов 3 турга аж ратади1:
1. Ф р азе о л о ғи к б оғлан ган м аънолар;
2. С и н та к ти к ч егаралан ган м аънолар;
3. К онструкти в ш артланган м аънолар.
Ф разеологик боғланган маънолар деб фақат муайян саноқли 
сўзлар қуршовидагина реаллашадиган маънога айтилади. Бунда 
маъно м ан тиқи й лик нуқгаи назаридан эм ас, балки муайян 
ти лн и н г ички қонуниятлари асосида боғланиш лар ҳосил қила 
олади. Масалан, мағиз ва қаймоқ лексемасининг «асосий мазмуни» 
маъноси, асосан, гап лексемаси билан боғланганда реаллашади: 
гапнинг м ағзи, гапнинг қаймоғи.
Туз лексемасининг «овқат» маъноси хдм фразеопогик жихдтдан 
боғлиқ маъно бўлиб, ушбу маъно «тотмоқ», «емоқ», «оқпамоқ» 
каби лексемалар куршовида реаллашади: туз тотмоқ, тузшш емоқ, 
тузини оқламоқ каби. Солипггириш учун туз лексемасининг «овқпга 
маза киритиш учун солинадиган оқ, шўр модца»ни ифодаловчи 
бош, эркин маъносининг куршовларини кўриб ўгамиз: тузсолмоқ, 
йодли туз, йодланмаган туз, майда туз, йирик туз, намаги ўт кир 
туз, намаги паст туз, олий навли туз ва ҳ.к.