Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Семаларнинг бундай таснифи ўзбек тилшунослигида семаларнинг 
даражасига кура турлари деб ҳам юритилади. Лекин мазкур ҳолатда тасниф 
белгиси тасниф нинг моҳиятини тўлиқ очмайдики, бу ўринда тасниф 
белгисини мос равишда ифодаловчи атамага эҳтиёж сезилади.
41
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

дейилади. Мазкур сема 
кун 
ва тун семемаларида ҳам кузатилади. 
Бу икки семема «ёруғ» ва «қоронғи» семаларига кўрафарқланади.
Интеграл семанинг катта, йирик гуруҳларни бирлаштирувчи 
тури архисема дейилади. Масалан, ўзбектилида «вақг» архисемаси 
асосида 700 га яқин семемалар бирлаш иб, мазмуний майдонни 
ҳосил қилиши мумкин. Бундай архисемаларга «шахс», «микдор», 
«ҳаракат», «белги» кабиларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин.
Семема таркибидаги семалар ўзаро жинс-тур (кампир: 
инсон, 
аёл, 
катга ёшли), бугун-қисм ва даражали (дарахт: ўсимлик, ерда 
ўсувчи, илди зли , 
танали, шохли, баргли) 
м уносабатларни 
ҳосил қилади.
Айрим адабиётларда, кам ҳолатларда эҳгиёжга қараб семалар 
ҳам таркибий қисмларга ажратилади. С ем анингтаркибий қисми 
эма 
ёки 
субсема 
деб юритилади. М асалан, «жинс» семаси «аёл» 
ва «эркак» эмаларига ажратилиши мумкин.
Н азорат учун савол ва топширицлар
1. Л ексем ан и н г икки плани ҳақида маълумот беринг.
2. Л е к се м а н и н г ш акл то м о н и қан д ай атам алар б и лан
номланади?
3. Л е к се м а н и н г м азм ун то м о н и учун қандай атам алар
қўлланади?
4. Л екси к маъно ва семема атам асининг муносабати ҳақида 
туш унтиринг.
5. Л е к се м а н и н г с ем ан ти к структураси д ейи лганд а н и м а 
назарда тутилади?
6. С ем ем ан и нг структураси ним алардан иборат?
7. С ем а ҳақида маълумот беринг.
8. С ем ал а р н и н г м аъ но хусусиятига кўра қандай турлари 
мавжуд?
9. Д енотатив сем а деб нимага айтилади?
10. К оннотатив сема деб ним ага айтилади?
11. Вазифа семасининг ажратилишига сизнинг муносабатингиз 
кдндай?
12. И н теграл сем а ҳақида м аълум от б ер и н г ва м и соллар 
келтиринг.
42
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

13. Д и ф ф е р е н ц и а л сем а ҳ ақи д а м аълум от б ер и н г ва 
мисоллар келтиринг.
14. Архисема деб нимага айтилади?
15. И м п л и к ац и о н ал деб ним ага айтилади?
16. Т и л ш у н о сл и к д а и н тен си о н ал тер м и н и ним а учун 
қўлланади?