Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Никитин М.В. Основи лингвистической теории значения. — Москва, 
«Вмсшая школа», С. 62
39
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

К о н н о тати в сем а сем ем а тар к и б и д а воқели кка бўлган 
субъектив муносабатни, эм оци он ал-эксп ресси вликн и , услу- 
бийликни ифодаловчи маъно бўлагидир. Маеапан, ҳингим ам оқ 
сем емаси таркибида «кулмоқ» денотатив семаси ва «салбий 
муносабат» коннотатив сем аси мавжуд. Ю з, афт, бет, башара, 
т урқ, неҳра, ж амол лек си к парадигм асида барча аъзоларнинг 
денотатив семалари бир хил: «инсон аъзоси», «бош ининг олд 
қисми». Юз семемасида коннотатив сема мавжуд эмас. Лекин бет, 
афт, башара, турқ семемаларида «салбий муносабат» конногатив 
сем аси мавжуд бўлса, чеҳра, ж амол лексем алари сем ем асида 
«ижобий муносабат» коннотатив семаси мавжуд.
Вазифа семаси деб тилшуносликда семема таркибига кирувчи 
ва л ексем ан и н г нутқца қандай вазиф аларда кела о л и ш и н и , 
валентлигини кўрсатувчи семага айтилади. С ем ем анинг бош қа 
семемалар билан бирика олиш и, валентлиги, нутқда реаллашуви, 
албатта, унинг сем антик струкгураси билан белгиланади ва у 
нутққача тайин бўлади. Л екин шунга қарамай семема таркибида 
денотатив ва коннотатив семалар билан бир қаторда вазиф а 
сем асининг ажратилиш и тўғри эм асдек кўринади. Зеро, вазиф а 
бажариш ёки бирика олиш лексик маънонинг имкониятидир, аммо 
унингтаркибий к^сми эмас.
Д е м а к , с е м а л а р н и н г м аъ н о ту р и га кўра 
денотатив 
ва 
коннотатив 
сем ал ар га аж р ати л и ш и тўғри бўлади.
М уайян семема таркибида денотатив сема ҳам, конногатив 
семаҳам бўлиши мумкин. Жумладан, валақлашмоқ лексемасининг 
семемасида «гаплашмоқ», «меъёрдан ортиқ» денотатив семалари 
билан бирга, «салбий муносабат» конногатив семаси ҳам мавжуд. 
Бундай семемаларда муайян ахборт берилади ва мазкур ахборотга 
муносабат хдм билдирилади. Валақлашмоқ семемасининг семанти к 
таркибида ҳам меъёрдан ортиқ гаплашиш ҳаракати маъноси ва бу 
ҳаракатга сўзловчининг салбий муносабати акс этган.
Т аркибида ҳам денотатив, ҳам коннотатив семалар мавжуд 
бўлган сем ем ал ар д а ко н тек стга қараб с ем ал ар н и н г м авқеи
ўзгари ш и — к о н н о тати в сем а ё р қ и н л аш и б , д ен о тати в сем а 
эса х и р ал и ш и ш и м ум ки н . М асалан , баш араси қурсин сўз
40
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

би рикм аси да башара сем ем асин и н г денотатив аспекти (одам 
б о ш и н и н г о л д қ и с м и ) х и р а л а ш и б , у н га бўлган сал б и й
муносабатни иф одалаш асосий м ақсадга айланган. (Бу ҳақда 
«Эмотив маъно» баҳсига қаранг).
Аксарият семемаларда ф ақат денотатив сема мавжуд бўлади 
ва улар субъектив эм оционал муносабатдан холидир. Луғат 
таркибинингаксариятини шувдай коннотативжиҳатдан нейтрал 
семемали лексемалар таш кил қилади. М асалан, қалам, дафтар, 
китоб, талаба, ўқувчи, ўқит увчи, яш ил, сариқ, ёзмоқ, ўқимоқ, 
бир, икки, оз, кўп... каби.
Ф акэт коннотатив семага эга семемалар ҳам борки, улар жуда 
кам микдорда мавжуддир. Буларга модал сўзларни мисол қилиб 
кўрсатиш мумкин. Модал сўэларда тушунча, денотатив аспект 
бўлмаган ҳолда фақат муносабат мавжуд бўлади. Аттанг, афсус, 
хайрият, эссиз каби сўзларда эса ҳам муносабат, ҳам ҳиссий ҳолат 
яққол кўриниб туради.
С ем и к таҳдил н аф ақат б и р сем ем ан и таҳлил қилиш да, 
балки семемаларни қиёслаш, уларни бирлаш тириш ва фаркдаш 
учун ҳам э н г м ақбул у су лл ар д ан б и р и д и р . Ш у н га кўра 
сем аларнинг қуйидаги турлари аж ратилади1:
а) бирлаш тирувчи (интеграл) сем алар
б) ф аркдовчи (д и ф ф ер ен ц и ал ) сем алар
И к к и ё к и у н д а н о р т и қ с е м е м а л а р н и б и р гу р у ҳ га 
бирлаштирувчи, бир неча семемалар учун умумий бўлган сема 
бирлаштирувчи, интеграл сема дейилади. Ж умладан, кун ва тун 
лексема семемаларини «сугка қисми» семаси бирдашгириб туради. 
Бу сема ҳар иккала семема таркибида мавжуд: кун: «супса кдскш», 
«қуёш чиққавдан ботгунча», «ёруғ»; тун: «сутка қисми», «қуёш 
ботгавдан чиққунча», «қоронғи».
И кки лексемани, ёки лексем аларнинг икки гуруҳини бир- 
биридан ф аркдовчи семага ф аркдовчи, диф ф еренциал сема