Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 УТИЛ, 5 томли, 1-том, —Тошкент, «Ўзбекистон миллий энцикло- 
педияси», 2006, 333-335-бетлар.
49
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларимизни номлаш мумкинми?! Албатга, бу ўринда полисемия 
табиий ҳодиса сифатида вужудга келади. Я ъни, битта белги билан 
турли-туман, лекин ўзаро боғли қ ҳодисалар номланади.
П олисемия ҳодисасида, асосан, би р нарсани н г н ом и билан 
янги англанган, ўзлаштирилган, ҳали номга эга бўлмаган 2-нарса 
(предмет, белги, ҳаракат) номланади. М асалан, лаб лексемаси 
аввал оғиз бўшлиғининг кириш қисмини чегаралаб турадиган тери 
бурмасини (Л аб 1. Лабини бурди) ном лаган бўлса, кейинчалик 
идиш нинг, идиш оғзининг айлана четини (Л аб 2. П иёланинг 
лаби), сувли сатҳнинг қирғоғини (Л аб 3. Дарёнинг лаби), ердан 
баланд ясси сатҳнинг чети, чеккасини (Л аб 4: Супанинг лаби) 
номлаган. Бу ҳолатда 3 та янги маънолар (Л аб 2, Л аб 3, Л аб 4) 
учун алоҳида сўз яратилмасдан, м уайян умумийликлар асосида 
мазкур маънолар лаб лексемаси билан ифодаланган. Д ем ак, бу 
ўринда 3 та сўз (лексема) тежалган.
Ў зб ек т и л и д а г и сичқон л е к с е м а с и я қ и н в а қ т л а р га ч а
кемирувчиларнинг бир турини номлаган бўлса, ҳозирги пайтда 
компьютер бошқарувининг бир қисмини ҳам атайди. Яъни, сичқон 
лексемасида қўшимча иккинчи маъно ҳосил бўдпи ва у полисемем 
л е к с е м а г а а й л а н д и . Б у ў р и н д а я н г и а н г л а н г а н д е н о т а т
(компьютернинг бир қисми) маънога айланар экан, тидца алоҳида 
лексема ҳосил килинмади. Мазкур маъно ташқи ўхшашлик асосида 
аввалдан мавжуд бўлган сичқон лексемасига бириктирилди ва бир 
лексема тежалди. Теж амкорлик прин ц и пи асосида ю қ е бўлган 
ҳосила маънолар коннотативлик, эм оционал-экспрессивлик, 
м о д ал л и к ж и ҳ ати д ан нейтрал б ўли б , улар ф ақ ат н о м л аш
вазифасини бажаради.
Ж уда кам ҳолларда п олисем и я теж ам ко р ли к п р и н ц и п и
асосида эм ас, аксинча, ортиқчалик при н ц и п и асосида ҳам ю қ е
бўладики, бунда ном и мавжуд нарсалар қайтадан номланади. 
Масапан, лат т а лексемаси бўш ё ки ношуд лексемаси ифодалаган 
маънони, т улки лексемаси айёр лексемаси ифодалаган маънони 
қайтадан н ом лаган . О р ти қ ч ал и к п р и н ц и п и асоси д а қайта 
номлашдан мақсад кучли коннотация, эмоционал-экспрессивлик
50
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳосил қилиш дир'. Таққосланг. айёр одам — тулки одам, бўш йигит
— лат т а йигит.
П о л и сем и ян и н г я н а асоси й сабабларидан бири умумлаш- 
тириш дир. Умумланггириш дунёни англаш да ва ўзлаш тириш - 
даги инсон тафаккурининг эн г характерли хусусиятларидан бири 
бўлиб, воқели кдаги турли н арсалар м уайян ум ум ийликлар 
асосида бирлаипирилади. Полисемия хдм умумлаштириш асосида 
ҳосил бўлади. Б и р н ар с а н и н г н о м и и к к и н ч и нарсага ҳам ном 
қилиб берилар экан , албатга, улар ўртасида умумийлик бўлиши 
лозим. Бош қача айтганда, битта лексема билан ифодаланадиган 
барча м аънолар м уайян ум ум и й ликлар асоси да ўзаро б о ғл и қ 
бўлади. П о л и сем ан ти к умумлаиггириш ҳар б и р тил дорасида 
ўзига хос тарзда воқе бўлиб, у м и л л и й л и к характерига эга.
М асалан, ў зб ек ти л и д аги кўз лексем аси полисем ем бўлиб, 
у тўртта м аънога эга:
К ўз 1 — т и р и к м авж у д о тн и н г кўри ш аъзоси . Кўз оқи, кўз 
қорачиғи.
Кўз 2 — н азар , н игоҳ, қараш . К ўзи ўйнаган, кўздан узоқ.
Кўз 3 — кўри ш қ о б и ли яти . Кўзи хира, кўзи ўт кир.
Кўз 4 — баъзи н ар с а л а р н и н г б и рор белги би лан аж ралиб, 
к ў зга ўхш аб к е т а д и г а н қ и с м и , бўлаги. Д ер а за н и н г кўзи , 
б уло қн и н г к ў зи , ёғо чн и н г к ў зи .
М аънолараро у м ум и й ликка ди ққат қилам из:
К ўз 1 ва Кўз 2 с е м е м а с и н и н г б о ғл и қ ли ги , ум ум ийлиги 
қуй идаги чади р: к ў р и ш аъзоси — кўри ш аъзоси баж арадиган 
вази ф а (м етоним ия);
Қўз 1 ва К ўз 3 с е м е м а с и н и н г ум ум ийлиги: кўриш аъзоси
— кўриш аъзоси баж арган вази ф ан и н г сиф ати (м етон и м и я);
К ўз1 ва К ў з4 семемаси ўртасидаги умумийлик ўхшашликка 
асосланади (метафора); одамнинг кўзи — ёғочнинг кўзи (шаклий 
ўхш аш лик), од ам н и н г кўзи - булоқнинг кўзи (ёш ва сувнинг, 
яъни сую кдикнинг оқиш и). 1