Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

Н азорат учун савол ва тотиириқлар
1. Л екси к м аъ нон и н г қирралари ҳақида маълумот беринг.
2. С и гн и ф и к а ти в м аъно ним а?
3. Д ен отати в м аъ н о ҳақида маълум от беринг.
4. Реф ерент н и м а? М и соллар келтиринг.
5. С труктур м аъ н о ним а?
6. Структур парадигм атик м аъно ҳақида маълумот беринг.
7. С труктур с и н тагм ати к м аъно ҳақида м аълум от б ер и н г
8. Э м отив м аъ но н им а? М исоллар келтиринг.
30
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ЛЕКСИК БИРЛИКЛАР ВА УЛАРНИНГ 
СЕМАНТИК СТРУКТУРАСИ
8 -§ . Л ексема тил лексик-семантик системасининг асосий 
бирлиги сифатида
Тил лекси к-сем ан ти к систем асининг асосий бирлиги сўз 
ҳисобланади. Сўз жуда мураккаб, серқирра тил бирлиги бўлиб, 
тилш уносликда турли нуқгаи назарлардан ўрганилади. Сўз 
грамматик ш аклланганлик нуқгаи назаридан морфологияда, 
гапнинг эн г кичик таш кил этувчиси сиф атида синтаксисда ва 
яна у сўз ясалиш и, морфем ика, орф оэп и я, орф ограф ияда ҳам 
бўлимнинг мақсадига қараб тад қи қ қилинади. Сўзнинг лексик 
м аънога эгалиги уни тил л ек с и к -се м а н ти к систем аси н и нг 
асосий бирлиги эканлигини белгилайди. Л екин ҳамма сўзлар 
ҳам лексик маънога эга бўлмайди. М асалан, ва, билан, сари каби 
ёрдамчи сўзлар лексик маънога эга эмас.ва улар ўз-ўзидан лексик- 
сем антик бирлик бўла олмайди. Ў збек тилшунослигида лекси к 
маънога эга ва эга бўлмаган сўзларни фарқпаш , тил ва нутқ 
ҳодисаларининг номларини ажратиш мақсадидалексик маънога 
эга бўлган сўзларга нисбатан лексем а атамаси қўлланм оқда1. 
Д ем ак, тил лекси к-сем ан ти к систем асининг асосий бирлиги 
лексик маъноли сўз ёки лексемадир.
Т и л ш у н о сл и к д а асо си й б и р л и к д а н ф ар қл и эл ем ен тар
лексик-сем антик бирликлар ҳам ажратилади. Агар лексема кўп 
маъноли бўлса, у англатаётган ҳар бир маъно — семема алоҳида 
элементар лекси к-сем ан ти к би рли к саналади. М асалан, ўзбек 
тилидаги ой лексемаси полисемем бўлиб, у ифодалаётган «ернинг 
йўлдоши» ва «йилнинг ўн и ккидан бир қисми» маънолари 
элементар семантик бирлик ҳисобланади.
Ш .Раҳматуллаев полисемем лексема таркибидаги ҳар бир 
маънони мустақил лексик бирлик деб қарайди ва луғат бойлигини