Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Бу ҳакда қаранг: Неъматов 
Бозоров О. Тил ва нутқ. —Тошкент. 
«Ўқитувчи», 1993. 15-бет.
12
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

а со сан , н о м у тан о си б л и к мавж уд бўлади. Бу эса н о м н и н г 
(белгининг) ўзига кўпроқ маъно сиғдириш ига, м аънонинг эса 
бирдан ортиқномда ифодапанишига интилиши билан белгиланади. 
М асалан, ўзбектилида «бош» номи 20 га яқин маъноларни ўзига 
сиғдирган1. Улардан айримлари қуйида келтирилди:
1. Т ан ан и н г бўйиндан ю қориги, олдинги (одамда, ҳайвон- 
ларда) қисм и; калла. Бош косаси.
2. А қт, ҳуш, мия. Бош билан иш қилмоқ.
3. Бош лиқ, раҳбар. Элга бош бўлмоқ.
Ю қоридаги каби б и р н о м н и н г ўзига бир қанча м аъно 
си ғд и рган ҳолатида п о л и сем и я ва к ей и н ч ал и к о м о н и м и я 
ҳодисаси воқе бўлиш и м ум кин.
Ў зб ек ти л и д а «И нсон б о ш и н и н г олд қисм и» маъноси юз, 
бет, аф т, баш ара, турқ, о р аз, чеҳра, рухсор каби б и р қанча 
ном ларда иф одаланади. Бу ҳолатда эса синоним сўзлар ҳосил 
бўлади.
Н азорат учун савол ва топшириқлар
1. Л ек си к б и р л и к қандай ж и ҳатлардан иборат бўлади?
2. Л е к си к б и р л и к н и н г н ом и д еган д а н и м ан и туш унасиз?
3. Л е к с и к м а ъ н о ва н о м б и р - б и р и б и л а н қ а н д а й
б оглан и ш д а бўлади?
4. Л ек си к м аъ нон и н г ном би лан б о ғл и кд и ги н и н г ш артли 
э к а н л и ги н и қандай и сботлаш м ум ки н ?
5. Л е к си к м аъно ва ном таб и и й боғлани ш и м ум ки н м и ?
6. М аъ н о ва н о м н и н г н о м у та н о с и б л и г и н ат и ж а с и д а
қандай ҳодисалар воқе бўлади?
1 ЎТИЛ, 5 томли. 1-том. —Тош кент. «Ўзбекистон миллий энцик- 
лопедияси». 2006, 333-335-бетлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Л екси к маъно бир қатор омиллар билан белгиланади1:
1. Л е к с и к м а ъ н о н и н г н о л и со н и й в о қ ел и к (и н со н н и н г 
таш қи ва ички о л ам и ) билан боғлиқлиги;
2. Л е к с и к м аъ н о н и н г во қел и кн и акс эттирувчи туш унча 
билан б о ғли қли ги ;
3. Л е к с и к м аъ н о н и н г тил систем аси д а ўзига хос ўринга 
эга эк ан ли ги .
Л ексик маъно тушунча каби инъикос категорияси бўлиб, 
унда нолисоний воқелик - инсоннинг таш қи ва ички олами 
акс этади. М асалан, тоғ, денгиз, муҳаббат, нафрат каби. Тоғ, 
денгиз та ш қ и олам ҳодисалари бў л са, муҳаббат , нафрат 
и н с о н н и н г и ч к и т у й г у л а р и д и р . М а ъ н о д а а к с э т а ё т г а н
воқелиқдаги предмет, ҳодиса, ҳаракат, белги, муносабат денотат 
дейилади. Б ирон бир алоҳида олинган реаллик (қуёш, ой), 
ҳодисалар (гулпамоқ, очилмоқ), белги-хусусиятлар (оқ, қора), 
Ҳаракатлар (ёзмоқ, гапирмоқ), бир турдаги нарёалар (уй, дарахт, 
гул), даврий ҳодисалар (ёғингарчилик, ёз, куз), онгимизда сунъий 
ҳосил қилинган реал бўлмаган нарса, белги, ҳодисалар (пари, 
қорбобо, қорқиз, жодугар) лексик маъно асосида ётувчи воқелик 
ёки денотат бўлиб келиши мумкин.
Маънода денотат тўғридан-тўғри акс этибгина қолмай, унга 
инсоннинг ф икрлаш , англаш, ўзлаштириш хусусиятлари ҳам 
бириктирилган бўлади. Маънода денотатлар адоҳндаликлар тарзида 
эмас, умумлашган ҳолда инъикос этади. Ушбулар эса лисоний 
маънонинг тушунча билан мустаҳкам боғликдигини кўрсатади. 
Содда қилиб айтганда, денотат тушунча орқали маънога айланаци.
Ҳ ар қандай л ек си к маъно муайян белги (ном)га би рик- 
тирилган бўлади ва улар сўзнинг таркибий қисмларини таш кил 
қилади. Сўз таркибида маъно лисоний системада ўзига хос мавқега 
эгабўлади.