Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

'ЎТИЛ, 5томли, 2-том. —Тошкент, «Ўзбекистон миллий энциклопедияси». 
2006, 376-бет.
11
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3. 
Куп маънолиликва омонимия ҳодисапарининг мавжудлиги. 
Тилда бир ном билан бирдан ортиқ маъноларнинг ифодаланиши, 
икки ёки ундан о р ти қ маънолар ном ининг айнан эканлиги ҳам 
маъно ва ном ўртасидаги боғликдик шартли экан ли ги н и ян а 
бир марта исботлайди. М асалан, ўзбек тилидаги қулоқ номи 
қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) Одам ёки ҳайвон н ин г 
ташқи эш итиш аъзоси (одамнинг қулоғи), 2) баъзи нарсаларнинг 
ушлаш, илиб қўйиш ёки маҳкамлаш учун хизмат қиладиган 
қисми (қозон н и н г қулоғи), 3) бош ки йи м ларни н г қулоқдарни 
ва иякни ёпиб, иситиб тутиш учун туш ириб қўйиладиган узун 
қисм и (ш ап к ан и н г қулоғи), 4) баъзи м еханизм ва м усиқа 
асбобларининг бураб ишга туш ириш ёки созлаш учун хизмат 
қиладиган қисми (радионинг қулоғи), 5) ў си м л и к н и н гб ар гёк и
ниҳол ёзадиган ери; дастлабки ниҳолча, баргча (гулнинг қулоғи).
Б ир-бирига умуман яқи н бўлмаган исм м аъноси вату ёқл и
ҳайвон тури ҳам би р хил ном б и лан айтилади: от (қизчанинг 
оти М услима) ва от (қизча минган от ҳуркович эди).
Лекин тилда оз микдорда бўлса-да, маъно ва ном нингтабиий 
б о ғл ан ган к ў р и н и ш л а р и ҳам учрайди. Б ундай б о ғл а н ган
сўзларнинг асосини товушга тақпидни ифодаловчи ва улардан 
ясалган сўзлар таш кил қилади. М асалан, тарақ-т уруқ, қасур- 
қусур, м иёвлам оқ, вовуллам оқ, увуллам оқ, ш аршара. У ш бу 
лексемаларда ш аклнинг маънодан келиб чиқаётганлиги билиниб 
турса-да, товуш га такдид сўзлар турли тилларда бир хил эм ас. 
И тнинг ҳуриш ига такдид сўз ўзбек тилида вов-вов, рус тилида 
эса ав-ав.
Л е к с и к м аъ н о ва ном ўртасидаги б о ғл и қ л и к қ ан д ай
бўлишидан қатъи назар (шартлими, табиийми), у мажбурийдир. 
Зеро, шаклсиз маъно, маъносиз шаклнинг бўлиши мумкин эмас. 
Ф .де С оссю р тил бирлигидаги субстанция (модций том он ) ва 
м а ъ н о н и н г ў заро т а ш к и л эт у в ч и л и к ҳ о л ати н и б и р қ о ғо з 
варағининг икки том онини ўзаро таш кил этувчанлиги билан 
қиёслаган э д и 1. Л екин сўзнинг номи (белгиси, иф ода плани, 
ш акли, ф онети к қобиғи) ва маъноси (мазмун плани) ўртасида,