P habibullaev

R-~\Obsm
 bo'lgani
uchun harakat miqdori  momenti 
M~-Kl
  saqlanganda aylanish davri  1010 
marta kamayadi. Agar yulduz siqilishida magnit oqimi ham saqlanadi deb 
hisoblansa,  uning magnit  oqimi  lO 'M O 13  martaga ortadi.  Masaian,  1054 
yildagi  o'ta  yangi  yulduz  portlashidan  qolgan  qisqichbaqasim on 
tumanlikning markazida joylashgan  AT 0531  — pulsarning aylanish davri
0,033  sekundga  teng.  Vaqt  o'tishi  bilan  pulsarning  aylanish  davri  ortib 
boradi.  Nurlanish  hisobiga  neytron  yulduzlar  bir  necha  ming  yillar 
davomida  sovib  boradi.  Radiopulsarlarning  nurlanish  quwati  bir  necha
!  i 4

---

o‘n 
MBt/sm2,
 Quyoshning nurlanish quvvati 700
OBt/sm2.
 Slatistik baholash 
ko'rsatadiki, galaktikada o'rtacha har 10 yilda bitta neytron yulduz paydo 
bo'ladi.  Bu holda galaktikada milliard neytron yulduziar — pulsarlar bo'lishi 
lozim edi. Am mo astronomik kuzatishlarga ko‘ra,  hozircha 400 ga yaqin 
pulsarlar  qayd  (kasht)  etilgan.
Birinchi marta neytron yulduzni — radionurlanish manbai — pulsarni 
ingliz olimi E.Xyuish o'zining xodimlari bilan 1967-yilda kuzatgan. Rentgen 
nurlanishli pulsar  1971-yilda kuzatilgan.  G am m a chaqnash ham neytron 
yulduz  evolutsiyasidagi  bir  davr  bo'lishi  mumkin.
1. 
Gravitatsiya  tufayli  hosil  bo'lgan  bosim 
P
  nurlanish  bosimi 
PH 
dan katta bo'lganda,  yulduzda siqilish davom etadi. Yuqorida aytilgandek 
zichlik p ^lO 10 
gr/sm
3  bo'lganda  neytronlashish  hodisasi  elektronlarning 
yadroga “bosib tushirilishi” natijasida 
e~  +  p —> n + v t
  reaksiya asosida 
elektron va proton neytronga aylanishi jarayoni kechadi.  Neytronlarning 
ko'pavishi tufayli hamda neytrinoning energiyani olib chiqishi tufayli yadro 
energiyasi  bog'lanishi  susaya  boradi,  yulduz  markazi  yanada  (sovishi 
tufayli) tezroq siqila boradi. Natijada yulduz markazi tomon siqilish tezlasha 
boradi va yadrolar yemirilib, oqibatda neytronlardan iborat modda holati 
sodir bo'ladi.  Bu katta «atom yadrosi» ning zichligi 
p~lOl4g/sm3
 atrofida, 
ya’ni yadro materiyasi zichligi tartibida bo'ladi.  Boshqacha aytganda,  bu 
neytronlar aynigan  fermi  sistemani tashkil  etadi.  Uning bosimi  norelya- 
tivistik holda
m
  I 
V
h2
/
p
m
104p 5,3(О / 
da)
 
(20)
Hosil  bo'lgan  neytron  yulduzning  statsionar  bo'lishi  uchun  bu  bosim 
gravitatsion  siqilish tufayli yuzaga  kelgan  bosim
Рцг  ~  GM]
  / 
R*
 
(21)
bilan  teng  bo'lishi  lozim:
104p 5/3  *  
GM] /R*
 
(22)
Zichlik uchun 
p  »  M n / R 't
  ifodadan foydaianib, neytron yulduz radiusini
(22)  asosida  baholaymiz:
104M  5,3  »  
GM 2R 4 R
4 
R
 
*
и 
n  n 
n 
n
n
Agar  yulduz massasi 
M n
  «  
M e
  bo'lsa,  (23)  asosida 
Rn
 
10 
km
 qiymat 
olinadi.
115

---

Yulduzlar o‘z gravitatsiya rnaydonida siqilishida uning impulsi momenti 
saqlanadi:
M(')R~  -  const
Demak,
MaiR2
  = 
M
 со 
R 2
и  и  n
bundan Quyosh uchun  M0  ' 2  - 10
ю kg,
  roe  »  3-  10 6 
rad/sek,  Re
(24) 
7-  10s
m
 ekanligini nazarda tutib,  Quyosh  tipidagi yulduzlar,  neytron yulduzlarga 
aylanganda,  avianish  chastotasi  ortishi quyidagicha bo‘ladi:
со,,  -  o)p (-—)",  co„~  104