|
Astrofizika galaktikadagi tipik yulduzlarning tarkibini. ularning
evolutsivasini о ‘rganadi. Quyosh ham shu yulduzlar safiga kiradi,
Odatdagi yulduzlarning, jumladan, Quyoshning markaziy qismida
termoyadro reaksiyalar jarayonlan borib, bunda yuqori temperatura tufayli
katta gaz bosimi
Pr\
a nurlanish bosimi P.. yulduz moddalarini kengaytirishga
harakat qiladi. Ammo yulduz moddalarining o'zaro gravitatsiya kuchlari
tufayli hosil boMgan bosim
Pv
yulduzlar nioddasining kengayishiga imkon
bennaydi. Shunday qilib, yulduzlarda dinamik muvozanat holati sodir bo'ladi.
Bunday holatlardaga yulduzlarni xarakterlaydigan (tavsiflaydigan)
parametrlar, masalan, nurlanish, bosim, zichlik va boshqalar, o'zaro
bir-biriga muvofiqlashgan bo'ladi. Shularga qarab, yulduzlarning
parametrlarini ma’lum aniqlik bilan hisoblash mumkin. Masalan, Quyosh
markazida massa zichligi p » 160
gr/sm
* , temperatura 7 « 1,6 107
grad.
Quyosh radiusi
Re
« 6,96- 10R’
sm
Yer shari radiusidan 109 marta katta;
Quyosh massasi
M ~
1,99- Ю 33
gr
Yer massasidan 333000 marta katta;
Erkin tushishi tezlanishi
g - GM & ! R 2v
~ 2,74- 10J
sm/sek2:
nurlanish
quwati 3,86Л 033
erg/'sek.
Vaqt o'tishi bilan yulduzlardagi yadro yoqilg'i zaxirasi vodorod kamaya
boradi. Masalan, Quyosh har sekundda nurlanishi tufayli o'zining 4,5 mln
tonnaga yaqin massasini yo'qotadi. Umuman yadro yoqilg'i kamaya borishi
tufayli (bu milliard yillar davom etadigan jarayon) temperatura kamavishi
108
va demak gaz bosimi, nurlanish bosimi kamavishi sababli muvozanatli
hoiat buzila boradi va gravitatsion siqilish kuchaya boradi.
Yulduzning tashqi qobig'ida esa hali proton — proton siklli termoyadro
reaksiyalari davom etishi tufayli yulduz kengaya borib Quyosh sistemasi
tartibidagi oMchamga tenglashadi. Yerdagi harorat 700-1000K tartibda
bo'ladi, ya’ni yulduz qizil gigantga aylanadi.
Qizil gigantning sovishi
natijasida tashqi qobig'i fazoga sochilib ketadi; uning geliy dan iborat qolgan
zich yadrosi oq mitti yulduz deyiladi.
Bu UP A" temperaturali oq mitti
yulduzlar (Quyosh ham shu tipdagi yulduz) issiqlik zaxirasi va gravi
tatsion siqilish hisobiga nurlanadilar va natijada 10s yiilar davomida sovub
boradilar. Yulduzlar boshidan kechadjgan bu evolyutsion jarayonda, o ‘z
massalarining kichik yoki kattaligiga qarab, oq mitti (karlik) yulduzga
(fermi-gaz) yoki neytron yulduzga (fermi-suyuqlik) yoki kvark yulduzga
(fermi-gaz) yoki qora teshikka aylanadilar.
Shunday qilib, yulduzlarning bu evolyutsion etapidagi holatini
o'rganish uchun ularni xarakterlaydigan parametrlar (masaian, bosim,
temperatura va boshqalar) ni aniqlash uchun kvant statistikaga, jumladan,
fermi statistikasiga asoslanish zarur bo'ladi.
Agar yulduz massasi
M
»
\,AMe
ga teng va bundan kichik bo‘lsa,
gravitatsion siqilish tufayli u oq mitti yulduzga aylanadi. Bu jarayonda modda
(elektronlar) fermi-gaz hossasini ola boradi. Bunday oq mitti yulduzlarda
zichlik taxminan 1;5 . Ю 6
gr/sm
3 (Van Maanen yulduzida) bo‘lganda gaz
(fermi-gaz) bosimi bilan gravitatsiya siqilishi natijasidagi bosim tenglashib,
oq mittida dinamik muvozanatli holat sodir bo'ladi, uning o'lchami Yer
radiusi
~ Ю 4
km)
bilan solishtirarli darajada kichik bo'ladi.
Dinamik muvozanat buzilgandan keyin, ba’zan gravitatsiya siqilishi
juda tez sodir bo'lishi mumkin. Bunda issiqlik ajralib chiqishi, muvozanatli
holatdagiga nisbatan kechikishi natijasida kuchli zarb to'lqin hosil bo'lib,
u yulduzning m a’lum qismini (ba’zan katta qismini) fazoga uloqtirib
tarqatib yuboradi. Bu holda juda yuqori temperaturadagi siqilgan gazda
termoyadro reaksiyalari tufayli juda katta nurlanish (chaqnash) sodir
bo'ladi va o'ta yangi yulduz paydo bo'ladi.
Oq mitti yulduzlarni o'rganish shuni ko'rsatdiki, uning xira rangli
ekanligi yulduzlardagi energiyaning asosiy manbai bo'lgan vodorodning
yonib tamom bo'lgani va demak, ularning tarkibi asosan geliydan iborat
bo'lganligidandir. Undagi xira ravshanlik asosan issiqlik energiya zaxirasi
hisobidan nurlanishi sababli hamda bu yulduzlarning sekin-asta siqilishi
tufayli gravitatsiya energiyasining ajralib chiqshidandir. Hozirgi zamon
tasawuriga binoan, bu oq mitti yulduzlar yulduzlar evolutsiyasining oxirgi
bosqichini boshidan kechirayotgan bo'ladi.
109
()q miuiiardan bizga eng yaqini Siriusning yo'ldoshi hisoblanadi. U
Quyosh sistemasidan 8 yorugMik yili masofada. Bu xira yulduzni
qurollanmagati ko'z ko‘ra olmaydi. Bunday oq m ittilarning ichki
temperaturasi
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
