P habibullaev

M
  tartibdagi  massuli) juda katta tezlik 
(taxminan 
15000 
km/sek)
  bilan  yulduzlararo  iazoga tarqalib  ketadi.  O'ta 
jangi yulduz portlashi bir necha Iiafta  davom etadi. Qo'shui,  Katta Magellan 
Bull it i  deb  nomlanuvchi,  Galaktikada  chaqnagan  (1987 -y.)  o'ta  yangi 
yulduz  1987  A  ni  tadqiq  qiiisli  ko'rsatdiki,  port lash  natijasida  taxminan
0,1 Л/  miqdorda  radioaktiv 
Nfb
 sintez  bo'lgan va  undan  В ' -yemirilish 
tufayli  ,.Co56 va  bundan 
4 Fe4'
  elementlar  hosil  bo'lgan.
O'ta  yangi  vulduzlar  -   tabiatning  buyuk  hodisasi  bo'iibgina  qolmay, 
ular yulduziar evolutsivasida, va demak Olam evolutsiyasida ma’lum burilish, 
bosqich  rolini  o'ynaydigan juda  muhim jarayon  hamdir.  Haqiqatan  ham 
o’ta  yangi  yulduz portlaganda,  yulduzlar evolutsiyasida yangi  bosqichdagi 
davr boshlanishiga unikal,  novob imkoniyat yaratiladi (tug'iiadi).  Bu vangi 
davrda tabiatdagi barcha kimyoviy elementlar:  stabil  (turg'un)  va nostabil 
izotoplar,  jumladan,  siyrak,  kam  tarqalgan  elementlar  paydo  bo'lishiga 
imkon tug'iiadi; yulduzlararo, galaktikalararo muhitdagi kimyoviy elementlar 
tarkibi keskin o'zgaradi: ma’lum temperaturalarda portiash natijasida hosil 
bo'lgan elementlardan rnolekulalai va ulardan murakkab molekulalar zanjiri 
hamda jonli  tabiatning  yanada  murakkab  qurilish  «g'isht»  chalari  paydo 
bo'lishi  uchun  dastlabki  shart-sharoitlar vujudga  keladi.
1 0 6

---

ОЧа yangi yulduzlar portlaganda. uning yorituvchanligi keskin oitadi, 
so'ngra nisbatan sekin u so‘nib boradi.  Bunda yorug‘lik energiyasi o'/ining 
quwatiga ko‘ra yuz milliardlab yulduzlariga ega boMgan galaktika  nurlanishi 
quwatiga tengiashadi;  portlash  tufayli  IQ53  erg  miqdor tartibda  energiya 
ajraladi.  Solishtirish  uchun  aytish  murnkinki,  bir  necha  10  mlrd  yil 
davomida ham Quyosh fazoga buncha energiyani tarqata olmaydi.
1987 yilning 23 fevraliga o‘tar kechasi kanadalik astronom YA.Shelton 
tomonidan qo‘shni galaktika  Katta  Magellan  Bulutida оЧа yangi yulduz 
portiashini kuzatish astronomiyada haqiqiy sensatsiya bo‘idi. Bu gravitatsion 
koilapsni o‘rganish, og‘ir elementlar sintezi hamda bunda kuchli neytrino 
nurlanishi  mavjud  ekaniigini  ko‘rsatdi.
Bu  o‘ta  yangi  yulduz  1987  A  ni  kompyuterda  m oddlashtirilish 
ko'rsatdiki,  portlagan  yulduz  П  mln  yil  oldin  paydo  boMgan  va  uning 
massasi  18
M0
 atrofida  boMgan.
Amerikalik  fiziklar  S Vusli  va  T.  Uivsr  hisoblashi  bo'yicha  olingan 
yulduzlar  qobiqlarining yonish dinamikasi quyidagi 4.2-jadvalda beriigan.
4 2 jaJva!
Term oyadro  reaksiyasi
T em peratura  К
Y on ish  (reaksiya)  vaqii
H  ~>He
4  •  106
I0 7  yil
H e->C,  0
1,9  •  106
106  vi!
C-->Ne,  M g,  N a
7  ■
  i0 x
1,2  ■
  10’  yil
Ne~>Si
1 ,6 - 1 04
12  yil
O ^S
3,1  ■
  104
4  yil
Si,  S - »N i,F e
3,4-  109
1  hafia
Quyidagi rasmda  1987 A o‘ta yangi yulduzning portlash oididagi tuziiishi 
sxematik ko‘rsatilgan
Bevosita  kollaps boMishi oldida  18M( massali 
CH
 1987 A yulduzning 
tuziiishi  sxematik  ko'rsatilgan.  Yulduzning  tashqi  qobigMning  radiusi 
2-Wkm
  ga,  kremniy  qobig'i  radiusi  1000 
km
  ga  yaqin.  Kollaps  tufayli 
paydo  boMadigan  kuchli  zarb  toMqini  qobiqlarning  yadrodan  zarb  bilan 
uchib  ketishiga  oiib  keladi  va  shu  bilan  bir  vaqtda  ularda  qo‘shimcha 
termoyadro reaksiyalari sodir boMib, ogMr yadrolar sinteziga sabab boMadi.
s о 7

---

6-§.  Oq  mitti  yulduzlar
/.