P habibullaev

P  ~  P, 
(3)
P r ni  aniqlash  uchun  ideal  gaz  holati  tenglamasi
PfV ~ ~~ R T  
(4)
l-i
(R   —  gaz  doimiysi,  yi  -  molyar  massa)  ifodasidan  foydalanib,  so‘ng  (1) 
va  (3)  asosida  Quyosh  markazidagi  temperaturani  baholash  uchun
i oo

---

(5)
ifodani  olamiz.  Bundan  7^2-107 
К
  qiymati  olinadi.  Quyosh  sirtidagi 
temperatura 
T
 ni  aniqlash  uchun  Vinning  siljish  qonuni
ifodasidan foydalaniladi.  Bunda spektrning maksimumi sariq-yashi! spektr 
qismiga  to'g'ri  keladi,  ya’ni 
X,VH1T  =
  5-  10  ' 
sm.
  Bu  holda  Quyosh  sirti 
uchun  Г-5800  qiym ati  o lin a d i.  Quyoshning  (shunga  o ‘xshash 
yulduzlarning)  markazidagi  2107 
К
 va  sirtidagi  6-103 
К
 temperaturalar 
farqi  tufayli  unda  issiqlik  o‘tkazuvchanlik,  konveksiva  va  nurlanish 
protsesslari  orqali  intensiv  ravishda  issiqlik  aimashinuvi  sodir bo'ladi.
Nurianuvchi sut  (qat!am)ning tcmperaiurasini bilganimiz holda uning 
intensivligini  Stefan-Bolsman qonuni 
u - o T
4  asosida aniqlash  mumkin. 
Yulduz nurlanishining umumiy quvvati 
Uni
 yulduz sirti  4-rd?~ga ko'paytirish 
orqali  aniqlanadi:
U ni yulduzning yoritilganligi deyiladi.
  Quyoshning  yorituvchanligi
Shunday  qilib,  yuqoridagi  aytganlardan  ko'rinadiki,  yorituvchanlik 
U  bilan  spektr maksimumi  (rang)  orasida  (Vin qoriuniga  binoan)  o‘zaro 
bog‘lanish  mavjud.  Shuningdek,  ko‘rsatish  mumkin,  yulduz  massasi 
M 
bilan  uning  yorituvchanligi 
U
  orasida  rnashhur  quyidagi  massa  — 
yorituvchanlik munosabati mavjud
Bu  munosabat juda  ko‘p yulduzlar uchun  o'rinli ekanligi aniqiangan. 
Spektr  — yorqinlik diagrammasini  Gersshprung—Ressel diagrammasi ham 
deyiladi (q.4.2-rasm.
  Gersshprung—Ressel diagrammasi).
Astronomik kuzatishlar yulduzlarning  ravshanligi  (yorug‘lik darajasi) 
ularning  rangiga  proporsional  ekanligini  ko‘rsatdilar.  Proporsionallik 
koeffitsenti  hamma  yulduzlar uchun  taxminan bir xil. 
Bu proporsionallik 
grafikka tushirilsa,  ular Gersshprung—Ressel diagrammasiga tushadi, ya ’ni 
ko‘pchilikyulduzlar egri chiziqli biryo'lakkajoylashadilar; uni bosh ketma- 
ketlik deyiladi. Ammo bu yo ‘lakka tushmaydigan  yulduzlar ham bar.  Bular, 
yorqinliklari o ‘z Qiz.il rangiga mos kelmaydigan, juda ravshan qiziiyulduzlar;
XnaT -
 0,29 
sm grad
U
 = 4ni?2a 7 '4
(6)
U„ 
= 
4nR‘cT* 
= 
4-
3,14(7
• 
10s)-  • 
5,7- 
10 
45,8- 
10
')4BT 
= 
3,86- 
10 ’'BT -
 
3.86 - 
10"’ 
erg/'sek
(7)
101

---

biflarni qizil gigant yulduzlar deyiladi.
  Shuningdek,  o‘zining  rangiga  mos 
kehnagan xira  “oq milti'*  kichik yulduzlar niavjud.  Bu oq  mitti yulduzlar 
-- ayuigan  fenni — gazlardir,
Yulduzlarning yorituvchanliklari  bilan spekr sinflari orasida bog‘lanish 
bo'lganligi sababli, ular vo'lakda ma’iurn ketma-ketlik bilan joylashadilar 
(4.2-rasiii).
A
I03
i o ’
-5  ! O '
I   Hr
jc
-  
i  ! o 
^   i
I   10 
£   10o
10°
10''
\4
\   c\
\  V** 
\
\
\
V
\
\
\Quy
Oq
rmttii;u
\
\ 
EfF. lemperatura 
________________
O
q
Spckular turkiri  (rang)
4.2-rasn..
Qi/U
Yulduzlarning juda ko‘plari bosh  ketma-ketlik deb ataluvchi yo'lakda 
bo'ladilar,  Gigant  yulduzlar  (qizil  gigant.  o'ta  gigant)  o‘ng  tomonda 
yuqorida:  mitti  oq  yulduzlar esa chap  tomonda  pastda joylashganlar.
Masala 4.1. Quyosh ning gravitatsiya maydonining potensial energiyasini 
hisobiang va faqat shu energiya Quyosh nurlanishi uchun manba bo'iganda 
edi,  u  necha viiga yetgan  bo‘lar edi?  Olingan  natijani  sharhlang.
Yeehish.  Quyoshning  (yulduzning)  potensial  energiyasi