P habibullaev

MeV-
  6-10V(  -   160,2  1038 
MeV =
  160.2-1 O’8  -  1,6  1 0 12 
ВТ —
-  2,56  ■
  10; 
I'm
Quyoshning  kuzatilishidan  olingan  yorituvcbanlik  4-1026 
Vm
  bu 
AE 
cncrgiyaning  15  foizini  tashkil  eiadi.
Yulduzlar  evolulsiyasining  oxiri  oq  mitti  yulduzlar  (fermi-gaz) 
ncvtron  va  kvark  yulduzlar  (fermi-suyuqlik)  hamda  qora  teshiklar bilan 
tugaladi.  (14-16) milliard (inlrd) yildan bo'yon Olam kengayishi davomida 
uning  gorizonti  (chegarasi)  ~2-102!< 
sm
  uzoqlashdi;  massa  zichligi 
p r   « 3  - 
iQ”gr.sekysm*
 dan  p  и  10  v’ gAw3 gacha kamaydi  (kuzatishlar 
10_il 
g//snf
  qiymatni  ko'rsatadi).
Quyidagi  4.3-rasmda  A/=10 A/n massali  yulduz  holat ini  vaqt  bo‘yicha 
o‘zgarishi davomida, uning markazidagi temperatura 
Tuva
 zichlik 
p.
  orasida 
o'zaro bog'lanish sifat jihatidan ko'rsatilgan  (q.  «Fizika kosmosa»  kitobi, 
227-bet).
Bosh  ketma-ketlikdagi 
M=\5Me  M=5MB
  va 
M =M &
  .massali 
yulduzlarning  yashash  vaqti  mos  ravishda  10  mln  yil,  70  mln  yil  va  10 
mlrd  yil  atrofida.
Xulosa qilib aytganda,  har bir yulduzning tarixi-bu gravitatsiya kuchi 
va gaz  bosimi  orasidagi  million va  million  yillar davom  etgan  «kurashi» 
dan  iborat  bo'lib,  nihoyat  gravitatsiya  kuchining  g'olib  kelishi  bilan 
tugallanadjgan  dramadan  iborat.
104

---

5-§.ОЧа  yangi  yulduzlar
Yulduz  markazidagi  termoyadro  yoqilg‘i  tugab,  undagi  energiyani 
neytrino nurlanishi tashqariga oiib chiqqandan keyin, markaz temperaturasi 
pasaya boradi.  Natijada yulduzdagi  dinamik  muvozat buzilib,  gravitatsiya 
tortishi kuchi tufayli yulduz siqila boshlaydi (kollapslanadi). Tortishish kuchi 
aynigan  elektron gaz bosimini  yengish  uchun  markaziy yadro  massasi  M 
Chandrasekar  chegarasi  bo'lishi  zarur.  Bu  muvozanat  buzilgani  sababli, 
yulduzning temir qobig'ijuda tez,  sekundning ma’lum qismida qisiladi va 
shu sababli gravitatsiya tortishish kuchi hisobiga temperatura ko'tarilib, bu 
qobiqdagi  temir  “yonboshlaydi”  (4.4-rasm).  Temir  qobiq  yonishi  ikki 
protsess tufayli  tezlashadi:
y + Fe>6 -+\3He* + 4n
7X
a
 + e~
 
.  f + v
Z  
Z ~
 1 
tr
Bu har ikki protsess ham elektron — gaz bosimining kamayishiga oiib 
borgani uchun kollaps yanada tezlashadi.
105

---

Hisoblash ko'rsatadiki, gravitatsion koilaps tugasni oidida kobiqlarning 
markaziga viqilishi,  uning harakati tezligi  markazgacha bo'lgan masofaga 
proporsiona! boiib. kaua masofada moddalarning markazga tomon harakati 
tezligi tovush tezligidan katta bo'ladi (4.4-rasmda C H   1987 A yulduzning 
koilaps  oldidan  sxematik  tuzilishi  ko'rsalilgan).
Massasi juda katta bo'lgan yulduzlarda  koilaps davom  etib,  ular qora
o  ralarga avlanishi mumkin.  Hisoblashlar ma’lum sharoitda (zichligi atom 
yadrosining  zichligi  atrofida,  temperatura 
\0WK
 lartibda) 
(1,4—
2,7) 
Mu 
massaii  yulduzlarda gravitatsiya  koilapsi  (siqilish)  to'xtab,  qora  teshikka 
aylanmas  neytron yulduzlarga avlanishini  ko'rsatadi.
Shuningdek.  hisoblashiardan  ma’lum  bo'lishicha,  yulduzning  gravi- 
taision  koilapsi  taxminan  200  ms  (0,2  sekund)  davom  etadi,  bu  davr 
oxirida yulduz qobiqlaridagi massalamiiig yulduz markaziga tornon harakati 
to xtaydi va 0,4 ms vaqt davomida juda kuchli zarb to'lqini hosil  bo'iadi.
Bu zarb to'lqin  natijasida yulduz portlaydi -  o'ta yangi yulduz paydo 
bo'ladi,  bunda yulduzning tashqi qobiqlari o’ta zichlashadi.  temperatura 
yuqori  ko'tariladi.  Buning  natijasida  kengayuvchi  qobiqlarda  bir  qator 
yadro  reaksiyalari,  jumiadan  4,bV-l!U  vismuidan  og'ir  nuklidlai  sirttezi 
ham  bo'ladi.  Bunday  o'ta  yangi  yulduz  port lash ida.  r-protsess  imkoni 
bo'ladigan  kuchli  neytronlar oqimi kuch!;  nurlanish bilan  kechadi.  Bunda 
u.'lduzlarning tashqi qobiqlar 
(0,3