P habibullaev

u, dva s
 kvarklardan tashkil toptan.  Uningcha,  neytron yulduzdagi 
bosim  m a’lum  kritik  qiymatdan  katta  bo'lsa,  neytron  yulduz  sponton 
ravishda (fazoviy o'tishga o'xshash)  kvark yulduzga aylanada.
Kvark yulduzlarning yana bir xususiyati shundan iboratki, ularda boshqa 
yulduzlar, jumladan, neytron yulduzlardagiday gravitatsiya tortishish kuchi 
asosiy rolni o'ynamay, balki bunda kuchli o'zaro ta’sir muhim rol o'ynaydi. 
Gravitatsiya maydoni qo'shimcha yordamchi rolni o'ynaydi.
Hozirgi  zamon  tasawurlariga  ko'ra,  neytron  yulduz  kvark  yulduzga 
sponton o'tishda neytron yulduzning o'lchami keskin kamayadi va buning 
natijasida zichligi ortishi tufayli uning aylanish tezligi, momentning saqlanish

---

qonuniga asosan, ortadi. Shu tufayli kvark yulduzlar — pulsarlarning aylanish 
tezligi  neytron  yulduzlar —  pulsarlarning aylanish tezligidan  katta bo'ladi.
Kvark yulduzlar haqidagi bunday tasavvurlarga asosan, ba’zi pulsarlar 
kvark  yulduzlardan  iborat  deyilishiga  olib  keldi.  Jurnladan,  bizdan  40 
ming  yorug'lik  yili  masofadagi  rentgen  nurlari  manbai  bo'lgan  Oqqush 
X-3 kvark yulduz deb taxmin qilinmoqda. O'ta yangi  1987 A yulduz o'midagi 
pulsar  bizdan  180  ming  yorug'lik  yili  uzoqlikda.
Juda katta massali yuduzlarda termoyadro yoqilg'i zaxirasi tugab, unda 
dinamik  muvozanat  buzilganda  gravitatsion  kollaps  natijasida  siqilish 
shunday  davom  etadiki,  zichlik  hatto  yadro  zichligiga  teng  bo'igandan 
so ng ham siqilish davom etaveradi va nihoyat yulduz “qora o'pa”ra aylanadi. 
Siqilish davom etib, gravitatsiya maydoni  nihoyatda kuchayganda  klassik 
fizikadagi  N y u to n n in g   butun  O lam   tortishish  q o n u n i  oTniga 
Eynshteynning  umumiy  nisbivlik  nazariyasining  formulas!
К
:  ! 
(29)
_  
GM m  
r~
o'rinli bo'ladi.  Bunda
20
  »/
r.
  - —  
M
 
(30)
c~
gravitatsiya radiusi, M massa tnarkazi atrof'uiagi r  radiusli sferani Shvarsshild 
s/era si deyiladi.
  (29) formuladan ko'rinadiki,  ikki massa 
m
 va 
M
 orasidagi 
/•gravitatsiya  radiusi 
r
  ga  yaqinlashganda,  ular  orasidagi  kuch 
F
 juda 
kattalashadi, 
r
 = 
rr
 bo'iganda cheksiz katta bo'ladi.  Boshqacha aytganda, 
rv
 yoki undan kichik radiusli hajmdagi 
M
massali yulduz — qora o'ra 
r< r 
masofadagi barcha jismlarni, jumladan,  fotonlarni iiam o'ziga tortib oladi. 
Undan yorug'lik ham chiqa olmaydi!
(30) 
ifodaga  asosan,  gravitatsion  radius 
rr
  Quyosh  uchun  p-2,96 
km,
  Yer  uchun  r «0,886 
sm
  qiymatlarga  ega,  Quyosh  massasiga  teng 
bo'lgan  qora o'pa massasining zichligi 
p~ 2-
1016 
g/sm\
  Bu yadro moddasi 
zichligidan ikki tartibga ortiqdir (p~2- 10м 
g/sm?‘).
 Bunday katta zichlikdagi 
qora o'ra (yulduz) fazo xossasiga (uning egriligining hosil bo'lishiga) ta'sir 
etibgina  qolmay,  u  o'zining  atrofidagi  jarayonlar  tezligiga,  vaqt ning 
o'tishiga ham ta’sir etadi.
Qora o'ra atrofida 
r
 uzoqlikdagi sfera  ustida ikki voqyea sodir bo'lgan 
bo'lsin.  Ularning orasidagi vaqt  (xususiy vaqt) shu sirt  uslidagi kuzatuvchi 
nuqtai  nazaridan 
A
t
  ga  teng  bo'lsin.  Sirt dan  yetarfi  darajada  uzoqdagi
12 2

---

kuzatuvchi  nuqtai nazaridan bu ikki voqyeaning orasidagi vaqt Л/bolsa, 
u holda umumiy nisbiylik nazariyasiga asosan.
А 
Д Х
At -
I _ZiL 
(31)
Y  
r
munosabat  o‘rinli.  Bu  munosabatdan ko‘rinadiki,  agar /-yetarli darajada 
Г
katta bo‘lsa,  ya’ni  —  «
 1  bo'isa,  bu  hodda  ikki  kuzatuvchilar vaqtlari 
r
At
 va 
Ax
  bir-biriga  deyarli  teng  bo'ladi.  Agar  sirt  radiusi 
r
  gravitatsiya 
radiusi  r  ga yaqinlashsa, 
At
 kattalasha boradi va  nihoyat 
r=r
  bo'lganda 
At
 —
>
 
oo 
buladi.
Ax
 vaqt  elektrotnagnit  to'iqin  davri 
T0 ~X0I с
  bo'lishi  mumkin.  Bu 
holda uzoqdagi kuzatuvchi nuqtai nazaridan bu to'iqin davri  Tbo'Sadi.  (J 
holda to'iqin uzunlig Я quyidagicha aniqlanadi:
л
A
. I - ’
jl
 
(32)
V  
r
(31)  va  (32)  munosabatlardan  nurinadaki,  katta  massali  yulduz  atrofida 
(yaqinida) vaqtning sekinlashishi, qizil siljish effekti (to'iqin uzunligining 
kattalashishi)  e'tiborga  olinishi  lozim  bo'ladi. 
Agar r\
,—r  bo'isa,  yoki 
r  
radiusli sirt Shvarsshildsferasi ichida bo'isa,  uzoqdagi kuzatuvchiga signal 
(elektrotnagnit to ‘Iqin) bormaydi
 ( Дг —> от , 
},
 --> 
~s:), qora g ‘pa tomonidan 
tishlanib qolinadi. Shu sababli Shvarsshild sferasi voqyealar gorizonti deyiladi.
Qora teshik o'lchami, temperaturasi va bug'lanishi.
Mashur  ingliz  olimi  Stivin  Xokingning  kvant  nazariyasiga  ko'ra 
umumtasawurdan farqli, qora teshik m a’lum temperatura 
T
 ga ega.
у;  - KT
M±