P habibullaev

J  
m ax
 
0 ’
Mmax^,\M&
 qiymatlarni,  zichlik uchun esa 
p~2-
10!1 
gr/sni
 qiymat qabul 
qilingan. Umumiy nisbiylik nazariyasi efTekti hisobga olinmaganda, neytron 
yulduz  uchun  Chandrasekar  chegarasi 
M
  »5,73A/^  dan  iborat.
* 
max
 
fc>
Мтая\,ЪМв
massali  neytron yulduzning asosiy parametrlari quyidagi 
jadvalda berilgan.
4.3-jadval
Radius
Gravitatsion  radius 
Markaziy zichlik 
Aylanishning  minemal  davri 
Massaning gravitatsion effekti
R
 »   18-10 
km 
rp
 *  4 
km
P
m
 ~
 3-1014-2-1015-g/im3 
xmin
 ® (8-3)  -10-4 
sek 
A A /*  (0,1-0,4) 
m 
A
M-  с2
 =   (1,8-7,2)  1053 
erg
4.5-rasmda:  neytron  yulduzning  sxematik kesimi  ko‘rsatilgan.  Unda
1.  Aynigan neytronlardan iborat suyuq yadro: bunda kam sondagi aynigan 
protonlar  va  elektronlar  mavjud,  2.  Neytronlar  bilan  boyigan  atom 
yadrolari;  bunda  aynigan  kam  sondagi  erkin  neytronlar  va  elektronlar 
mavjud;  3. 
Fe'b
 yadrolar kristall panjarasidan iborat tashqi qatlam: bunda 
aynigan  elektronlar  mavjud.
8  -   №   276
radius, 
km 
4.5-rasm. 
113

---

Shunday qilib, massiv yulduzlarda termoyadro yoqilg‘i zaxirasi tamom 
bo'lgandan  keyin,  gravitatsiya ta'sirida  hosil  bo'ladigan og'irlik  kuchi va 
unga qarshi bosim orasida dinamik muvozanat buziladi va yulduz gravitatsiya 
kuchi ta’siri ostida siqila boshlaydi.  Bu muvozanat buzitishi natijasida siqilish 
jarayoni — gravitatsiya kollaps  1 sekund, hatto sekundning qismi davomida 
yuz  berib,  massa  zichligi,  yadro  moddasi  zichligi,  2,8-1014 
g/'sm3
  gacha 
ortada.  Bu  vaqt  davomida  bir  tomondan  neytronlashish jarayoni  borsa, 
ikkinchi  tomondan  kuchli  zarb  to'lqin  hosil  bo'lib,  buning  natijasida 
yulduzdagi  kobiq  (talaygina  yulduz  massasi)  fazoga  tarqalib  (sochilib) 
ketadi.  Bu holda zarb to'lqin tufayli qobiqlar temperaturasining ko'tarilishi 
va shu sababli termoyadro  reaksiyalari sodir bo'lib,  kuchli  nurlanishi yuz 
beradi.  Bu jarayonlarda o'ta yangi yulduz paydo bo'lib,  kuchli chaqnash 
sodir  bo'ladi.
Gravitatsion kollaps - siqilish jaravonida modda zichligi ortib boradi; 
elektron  gaz,  aynigan  fermi-gaz  elektronning  energiyasi  shu  qadar 
ortadiki,  uning  energiyasi  energetik  to'siqni  o ‘tib,  proton  tomonidan 
ushlashib  neytronga  aylanadi,  ya’ni  quyidagi  reaksiya  sodir bo'ldi:
e  + p
 —> 
n + vc
Boshqacha  aytganda,  p-protsessga  teskari  ho'lgan protsess  boradi  va 
bunda neytrinonurlanishi hosil bo ‘ladi.  Yulduzlar evolutsiyasidagi bu stadiyani 
neytron lash ish  deyiladi.
Ana  shu  neytronlashish  hodisasi  tufayli  o'ta  yangi  yulduz  o'rniaa, 
uning markaziy yadrosini tashkil etganjuda katta zichlikli (p>1014 
gr/sm3) 
neytron  yulduz  paydo  bo'ladi.  Gravitatsiya  ta'sirida juda  kuchli  siqilish 
natijasida  aylanuvchi  yulduz  neytron  yulduzga  aylanganda uning  radiusi 
juda kichik (/^ 1 0  
km)
 bo'ladi.  Shu sababli, xarakat miqdori momenti (va 
magnit  momenti)  saqlanishi  qonuniga  asosan,  neytron  yulduzning 
aylanish  tezligi  va  magnit  momenti juda  ortib  ketadi.  Aylanish  davri  1 
sekund va undan ham kichik bo'lishi mumkin.  Masaian,  normal yulduzlar 
uchun 
bo'lgani  holda,  neytron  yulduzlarda