P h aydarova

Topshiriqlar:
Tirik va spirtda fiksirlangan dumsizlar turkumi vakillarini aniq-
lagichlar asosida o ‘rganib, sistematik holatini albomga yozing.
106

---

12-mashg‘ulot. SUDRALIB YURUVCHILAR-
NING TASHQI УА ICHKI TUZILISHI
Ob’ektning sistematik holati
Tip. 
Xordalilar
-
Chordata
Kenja tip. 
Umurtqalilar
-
Vertebrata yo k i
Bosh skeletlilar 
- Craniata
Katta sinf. 
T o ‘rt oyoqlilar
-
Tetrapoda
Sinf. 
Sudralib yuruvchilar - Reptilia
Turkum. 
Tangachalilar - Squamata
Kenja turkum. 
Kaltakesaklar - Sauria (Lacertilia)
Vakil. 
Ildam kaltakesak — Lacerta agilis L.
Kerakli materiallar va jihozlar: 
kaltakesak, suv iloni 
yoki toshbaqa (iloji b o ‘lsa m ashg‘ulot oldidan endigina 
o ‘ldirilgan kaltakesak), vannachalar, skalpel, qaychi, pinset, 
preparo-val ninalar, to ‘g‘nog‘ich ninalar, paxta, doka ro‘molcha, 
qo‘l lupasi. Tayyor fiksatsiya qilingan h o ‘l va quruq material­
lar (kaltakesak, suv iloni va toshbaqaning tashqi ko‘rinishi va 
ichi yorilgan holdagilari), sudralib yuruvchilar turli vakillari­
ning tulumlari hamda ularning tashqi ko‘rinishi, ichki tuzili­
shi, qon aylanish sistemasi sxemasi va siydik-tanosil sistemasi 
aks ettirilgan jadvallar.
Mashg‘ulotning maqsadi: 
ildam kaltakesak m isolida 
sudra-lib yuruvchilar sinfi vakillarining tashqi va ichki tuzil­
ishini o ‘rganish.
Ishning mazmuni: 
dars o ‘tish uchun ilova qilingan ildam 
kaltakesak bo‘lmagan taqdirda kaltakesaklarning boshqa tur- 
laridan ham foydalanish mumkin.
Kaltakesakni jonsizlantirish uchun usti mahkam yopiladi- 
gan shisha idish solib, ichiga efir yoki xloroformda ho‘llangan 
paxta bolagi tashlanadi. 15—20 minut ichida shisha idishdagi 
kaltakesak jonsizlanadi va o'rganishga tayyor bo'ladi.
107

---

Sudralib yuruvchilar haqiqiy quruqlikda yashovchi umurtqali 
hayvonlarning birinchi sinfi hisoblanadi. U lar quruqlikda 
yashashga moslashgan bir qator progressiv belgilari va xususi- 
yatlari borligi bilan suvda ham quruqlikda yashovchilardan 
farq qiladi.
Amfibiyalarga nisbatan sudralib yuruvchilarda markaziy nerv 
sistemasi, ayniqsa bosh miyasi va sezgi organlari yaxshi rivoj- 
langan. Bosh miya yarim sharlari nisbatan katta b o lib , kulrang 
miya moddasidan iborat po‘stlog‘i bor. Shuning uchun ham 
reptiliyalarda nerv-reflektor faoliyati ancha murakkablashgan. 
Sudralib yuruvchilaming progressiv xususiyatlari ularning ske­
leti tuzilishi va rivojlanishida ham ko‘rinadi. Yer ustida harakat 
qilishi tufayli ularning tanasi amfibiyalarnikiga nisbatan qism- 
larga aniq bo'lingan. Boshining ancha harakatchanligini va sez­
gi organlaridan ko‘proq foydalanish imkoniyatini beruvchi bo‘yin 
umurtqalarining ko‘payishi va ayniqsa birinchi bo‘yin umurtqa- 
si — atlant, ikkinchi bo‘yin umurtqasi — epistrofeyning yaxshi 
rivojlanganligini alohida ko‘rsatib o ‘tish lozim. Ularning ko‘p- 
chiligida ko‘krak qafasi hosil b o ‘lgan. Bu esa reptiliyalar nafas 
olishining ancha takomillashganligidan dalolat beradi. Sudra­
lib yuruvchilar faqat o'pka orqali nafas oladi, yaxshi rivojlan- 
gan traxeyasi va ikkiga bo‘lingan bronxlari bor. Ularning terisi 
quruq, teri bezlari bo‘lmaydi, terisi muguz tangachalar yoki 
qalqonlar bilan qoplangan. Sudralib yuruvchilaming yuragi am­
fibiyalarnikiga o ‘xshab uch kamerali bo‘1 sad a, lekin ular-ning 
yurak boklmalari orasida to ‘siq va yurak qorinchasida chala 
to ‘siq paydo bo‘lgan. Shuningdek, reptiliyalarning arterial oqi- 
mi yurak qorinchasining turli joylaridan chiquvchi uchta mus­
taqil qon tomirga bo‘lingan.
Sudralib yuruvchilaming ayirish organlari ham ancha ta- 
komillashgan, ularda chanoq buyragi (metanefros) rivojlangan. 
Amfibiyalardan farq qilib, sudralib yuruvchilaming barchasida 
otalanish ichki. Ular asosan pergament yoki ohak moddadan
108

---

iborat, qattiq po‘st bilan qoplangan yirik tuxumlarini quruqlik- 
ka qo‘yadi. Tuxumda sariqlik moddasi ko‘p bo'ladi. Shuning 
uchun ham ularning rivojlanishi o ‘zgarishsiz boradi, ya’ni tu- 
xumdan chiqqan bolasi voyaga yetgan ota-onasiga o ‘xshaydi. 
Ayrim turlarigina suvda yoki quruqlikda tirik tug'adi. Yuqori 
umurtqali hayvonlardagi (qushlar va sutemizuvchilar) kabi sudra­
lib yuruvchilarda ham embrional rivojlanishida alohida holat — 
murtak pardasi hosil bo‘ladi. M urtak pardalarining biri - am- 
niotik qavat nomiga qarab yuqori umurtqalilar (sudralib yuruv­
chilar, qushlar va sutemizuvchilar)