K IR ISH
O 'z b e k isto n d a m illiy m ustaq illik k a e rish ilg a n d a n s o 'n g t a ’iim n i tu b d a n
qay ta isloh qilish o rq ali u n i ja h o n an d o z alarig a m o s k elad ig a n d ara jad a
tashkil etishga k a tta e ’tib o r b erilm oqda.
“ K ad rla r ta y y o rlash m illiy d a s tu rin in g ” hal q ilu v c h i ik k in c h i sifat bos-
q ic h id a o 'q u v c h i va ia lab a la m i b a rc h a fa n la rd a n z a m o n
talab ig a ja v o b bera-
digan darsliklar, o 'q u v q o 'lla n m a la r va elek tro n darslikia; b ila n Ui’m inlashdek
davlat m iqyosidagi k atta vazifalar rejalashtirilgan.
D a rh a q iq a t, R espu b lik am izd a pedagogika oliy o 'q u v y u rtla ri talabalariga
boshqa fanlar q atori um u rtq alilar zoologiyasidan laboratoriya m ashg’ulotlarini
o ‘tish u c h u n o ‘quv q o ‘lla n m a y aratish shu k u n n in g ta lab id ir. C h u n k i hozir-
gi k u n d a R e sp u b lik a m iz oliy o 'q u v y u rtla rid a u m u rtq a lila r zo o lo g iy asid an
la b o ra to riy a m a sh g ‘u lo tlari o 'tg a n asrn in g 7 0 - 8 0 y illarid a rus va o ‘zbek
tillarid a c h o p etilgan o ‘quv q o ‘lla n m a la r aso sid a o ‘tilm o q d a . B u o ‘quv
q o ‘lla n m a la r a n c h a eskirgan b o ‘lib, oliy o 'q u v y u rilari k u tu b x o n a larid a ju d a
kam qolganligi sababli ta la b a la m in g fo y d ala n ish la ri u c h u n yetarli em as.
S h u larn i
hisobga olib, aso san m a h a lliy m a te ria lla rd a n keng fo y d alan g an
h o ld a u sh b u o 'q u v q o 'lla n m a n i yozish n i lo z im to p d ik .
Laboratoriya m ashg'ulotlarida talabalar hayvonlam ing m orfologik va anato-
m ik tuzilish i h a q id a tu s h u n c h a hosil qilishi u c h u n faq a t h o i va m o n ta j
q ilin g an p re p a ra tla rn i k o 'rsa tib , ja d v a lla rd a n fo y d ala n ib d ars o 'tis h yetarli
em asligini hisobga olib, m a v zu la r b o 'y ic h a tirik h a y v o n la rn i b evosita yorib,
u lar-ning ta sh q i va ich k i tu z ilish in i m u k a m m a lro q ta n is h tiris h n i
m aq sad g a
m uvofiq deb topdik.
X o rd a lila r tip in in g b o sh sk e letsizlar va
lic h in k a
x o rd a lila r ken ja
tiplari vakillari h am d a u m u rtq a lila r kenja tipiga kiruvchi to 'g a ra k o g 'izlilar
va to g 'a y li b a liq la r s in f vakillari R e sp u b lik a m iz fa u n a sid a u ch ra m a y d i.
L ekin D av la t t a ’lim s ta n d a rtid a va u m u rtq a lila r z o o lo g iy asid an tuzilg an
o 'q u v d a s tu rd a ta la b a la r y u q o rid a keltirilgan h a y v o n la r v ak illa rin in g m o r
fo lo g ik va a n a to m ik tu z ilis h in i la b o ra to r iy a m a s h g 'u lo tla ri d a rs la rid a
o 'rg a n ish la ri rejalashtirilgan. S h u n in g u c h u n ta lab a la r b o sh skeletsizlar k en
ja tipi vakili “ L an se tn ik ” ni, lichinka xordalilar kenja tipi vakili “Assidiya” ni,
u m u rtq a lila r k en ja tip ig a k iruvchi to 'g a ra k o g 'iz lila r sinfi vakili "D a ry o
m in o g a si” n i va to g 'a y li b a liq la r sinfi vakili “ T ik a n li a k u la ” n in g m orfologik
va a n a to m ik tu z ilish in i sp irtd a yoki fo rm a lin d a fiksirlangan h o ‘l m ateriallar,
m ik ro p re p a ra tla r h a m d a u la rn in g tuzilish i aks e ttirilg a n
rangli ja d v a lla rd a n
foydalangan h o ld a o 'rg a n ish a d i.
S uyakli b a liq la r sin fid a n b o sh lab b a rc h a u m u rtq a li h a y v o n la r R espub-
3
likam iz fau n asid a uchraganligi sababli, u la rn in g ayrim lari tirik h o la td a labo-
ratoriya m a sh g ‘u lotlarida o ‘rganiladi.
Bordi-yu, dars o ‘tish ja ra y o n id a m avzuda ko'rsatilgan hayvon turi b o 'lm a y
q o lg a n ta q d ird a , shu m avzuga tegishli b o ‘lgan istalgan
b o sh q a b ir hayvon
tu rid a n foydalansa bo'lad i: M asalan, zog‘o ra baliq b o im a s a , d o 'n g p esh o n a,
oq a m u r yoki laqqa b aliq; k a p ta r b o im a s a ,
m u sic h a , m a y n a , q a rg ‘a yoki
tov u q ; q u y o n b o ‘lm asa, k ala m u sh . m u sh u k va b o sh q a tu r tirik hayvonlar-
n in g ta sh q i va ichki tu z ilish in i yorib o 'rg a n is h m u m k in .
B u n d a y h o ld a m a v zu d a k o 'rsa tilg a n h a y v o n n in g faqat sistem a tik h o la ti
o ‘zg artiriladi xolos.
Q o ‘lla n m a d a h a r b ir la b o ra to riy a m a s h g 'u lo tid a m avzuga tegishli tirik
h ay v o n n i yorish tartibi va u n i izchillik bilan o ‘rganish uslublari tasvirlanadi.
U m u rtq a lila r zoologiyasidan o ‘tkaziladigan laboratoriya m ash g ‘u lo tlarida
o 'rg a n ila d ig a n o b ’e k tn in g rasm in i c h izish en g z a ru riy qism h iso b lan a d i.
R asm c h iz is h d a n o ld in hayvon tu z ilish in in g h a m m a q ism larin i
d iq q a t bilan
sin c h ik la b o 'rg a n is h lozim . L a b o rato riy a m a s h g 'u lo tid a h a y v o n la rn in g ras
m in i c h izish u c h u n ta la b a la r to m o n id a n a lo h id a alb o m tu tilad i.
R a sm c h iz is h d a rangli q alam yoki flo m a ste r ishlatib, h ay v o n o rganiz-
m idagi tu rli o rg a n la m i h a r xil rangga b o ‘yash lozim .
T u rli u m u rtq a li h a v o n la rn in g b ir xil o rg a n la ri b ir xil rang b ila n (m a sa
lan, o v q at h a z m qilish o rg an lari - jig a r rang b ila n , ayiruv o rg an lari — yashil
ran g b ila n , n e rv sistem asi —
sariq ran g b ila n , q o n a y lan ish sistem asi — qizil
ran g b ila n ) b o ‘yaladi.
U sh b u o 'q u v q o ila n m a n i yozish d a D .M . M u rato v n in g “ U m u rtq a li hay-
v o n la r zo o lo g iy asid an p ra k tik u m ” o 'q u v q o ila n m a s i asos qilib o lin d i.
A lb a tta o 'q u v q o ila n m a n i a y rim x a to va k a m c h ilik la rd a n xoli d eb
b o 'lm a y d i. S h u n d a y ek a n , h u rm a tli k ito b x o n la m in g u sh b u o 'q u v q o ila n m a
h a q id a b ild irg a n b arc h a fikr va m u lo h a z a la rin i m ualliflar k a tta m a m n u n iy a t
b ila n q a b u l qiladi.
4
