Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

4. Basqarıw funktsiyaları retinde motivatsiya teoriyaleri hám usılları hám olardıń zárúrli qásiyetleri
Xızmetkerlerdi basqarıwda motivatsiya xızmetkerlerdiń motivların aktivlestiriw (ishki motivatsiya) hám olardı nátiyjeli islewge úndew ushın xoshametlew (sırtqı motivatsiya) jaratıw procesi retinde qaraladı. Sol munasábet menen, "xoshametlew" hám "motivatsiya" atamaları, sonıń menen birge, "motivatsiya" termini menen sinonim retinde isletiledi. Motivatsiyanıń maqseti - adamdı maqsetke erisiwge qaratılǵan háreketlerdi maksimal dárejede tásir etiwge odaytuǵın shárt-shárayatlar kompleksin qáliplestiriw.
Motivatsiyanıń zamanagóy teoriyalıq jantasıwları psixologiyalıq pán tárepinen islep shıǵılǵan kontseptsiyalarǵa tiykarlanǵan bolıp, olar adamlardıń maqsetke muwapıq turpayınıń sebepleri hám mexanizmlerin úyrenedi. Bul pozitsiyalardan dúmpish insan mútajlikleri, motivları hám maqsetleriniń óz-ara baylanıslılıǵına tiykarlanǵan insan minez-qulqınıń háreketlendiriwshi kúshi retinde tariyplanadi.
Motivatsiya procesiniń ulıwma xarakteristikası, eger onı túsindiriw ushın paydalaniletuǵın túsiniklerdi anıqlasaq, usınıs etiliwi múmkin: mútajlikler, motivlar, maqsetler.
Mútajlikler - bul onıń bar ekenligi ushın zárúr bolǵan ob'ektke mútáj bolǵan adamdıń jaǵdayı. Mútajlikler insan iskerliginiń deregi, onıń maqsetke muwapıq háreketleriniń sebebi bolıp tabıladı.
Motivlar - bul adamdıń nátiyjege (maqsetke) qaratılǵan háreket motivları.
Maqset - bul qálegen ob'ekt yamasa onıń jaǵdayı, insan oǵan ıntıladı.
Motivatsion processtiń ciklliq hám kóp basqıshlı qásiyetlerin, sonıń menen birge mútajlikler, motivlar hám maqsetler ortasındaǵı munasábetti sáwlelendiriwshi ulıwma sxeması forma. 3.


Forma 3. Motivatsion processtiń sxeması
Usınıs etilgen sxema talay óz basımshalıq menen hám mútajlikler hám motivlar ortasındaǵı munasábetler tuwrısında tek eń ulıwma pikirdi beredi. Haqıyqıy motivatsion process talay quramalı bolıwı múmkin. Insandı háreketke keltiretuǵın motivlar oǵada quramalı, tez-tez ózgerip turadı hám qábilet, tálim, social poziciya, materiallıq párawanlıq, jámiyetshilik pikiri hám basqalar sırtqı hám ishki faktorlardıń pútkil kompleksi tásirinde qáliplesedi. Sol sebepli, dúmpish beriwdiń túrli sistemalarına juwapan jámáát aǵzalarınıń minez-qulqların boljaw júdá qıyın.
Motivatsiya basqarıw funktsiyası retinde xoshametlew sisteması arqalı ámelge asıriladı, yaǵnıy bo'ysiniwshinin hár qanday háreketleri onıń mútajliklerin qandırıw yamasa maqsetlerine erisiw kózqarasınan ol ushın unamlı yamasa unamsız aqıbetlerge alıp keliwi kerek. Jámáátti úyreniw baslıqǵa motivatsion strukturanı jaratılıwma múmkinshilik beriwi múmkin, ol menen ol jámáátti tuwrı jóneliste tárbiyalawdı ámelge asıradı.
Bir payıtlar belgili siyasiy ekonomist J. St. Mill sonday dep jazǵan edi: "Men baxıtlı bolıw ushın insan ózi aldına maqset qoyıwı kerekligini ańlap jettim ; keyin oǵan umtila otirip, ol haqqında qayǵırmasdan baxtni sezim etedi" [5, p. 169]. Onıń atap ótiwishe, bul psixologiyalıq nızamnıń mazmunı.
Sonday etip, motiv - bul mútajliklerdi sáwlelendiriwdiń eń joqarı forması menen júzege keletuǵın, shaxstıń ayriqsha ózgesheligi bolǵan sanalı dúmpish. Motivlar salıstırmalı ǵárezsizlikti saqlaǵan halda mútajlikler tiykarında payda boladı, rawajlanadı, sebebi mútajlik motivnı anıq belgilemeydi, onıń kúshi hám turaqlılıǵın, tap sol mútajlik menen hár túrlı motivlar payda bolıwı múmkin. Motiv mútajlik menen anıq belgilenmaydi. Mútajlikler túrli dárejelerde sawleleniwi múmkin: biologiyalıq, fiziologikalıq, social. Motivlar mútajliklerdi sáwlelendiriwdiń eń joqarı dárejesinde - olardıń xabarlılıǵında payda boladı.
Óziniń mánisi boyınsha "xoshametlew" " motiv" túsinigine jaqın, bul kóbinese olardıń shálkesliklerine alıp keledi. Xoshametlewdi iskerliginiń maqsetli sırtqı motivları dep túsiniw kerek.
Xoshametlew, eger ol shaxs tárepinen qabıl etińmasa, motivǵa aylanbasligi múmkin. Usınıń sebepinen, menejment sub'ekti ushın tiykarǵı zat adamdıń motivına aylanıp ketetuǵın bunday sırtqı tásir qurallarından paydalanıw ekenligi ayqınki, sol sebepli tásir predmeti anıq maqset menen tańlanıwı kerek.
Sonday eken, insan iskerliginiń tiykarın mútajliklerdiń túrli-tumanlıǵı quraydı. Mútajlik onıń ańlatpa ob'ektin tapqanda, motiv qáliplesedi. Hár bir anıq shaxs motivlardıń belgili bir ierarxik sistemasın, shaxstıń motivatsion salasın qáliplestiredi. Motivatsiya belgili bir motivnı ámelge asarganda hám insan oǵan erisiw ushın óziniń intellektual hám fizikalıq háreketlerin jóneltirgende júz boladı.
Ádetde motivatsiyanıń úsh túri ámeldegi: tuwrıdan-tuwrı, húkimranlıq etiwshi hám tikkeley bolmaǵan. Tuwrıdan-tuwrı motivatsiya - bul qálegen motivlar sistemasın qáliplestiriw ushın adamǵa tikkeley tásir qılıw. Bunday halda tómendegi qurallardan paydalanıw múmkin: ishontirish, úgit, jeke ibrat. Kúshli motivatsiya wazıypalardı nadurıs atqarǵan táǵdirde xızmetkerdiń mútajliklerin qandırıw jamanlasıwı abayına tiykarlanadı. Bul buyırtpalar, buyrıqlar hám basqalar járdeminde ámelge asıriladı. Mediatsiyalangan motivatsiya sırtqı ortalıqtı jaratıwdı óz ishine aladı, bul adamdı jámiyet maqsetlerine sáykes keletuǵın iskerlik menen shuǵıllanıwǵa odaydı. Bunday halda, tásir adamnıń ózine emes, bálki onıń turmıs sharayatlarına tásir etedi. Tikkeley bolmaǵan motivatsiya - bul miynetti xoshametlew. Bul qurallardan paydalanıwı múmkin: materiallıq hám pul, materiallıq hám pul bolmaǵan (xojalıq, sanitariya -gigiena hám basqalar), etikalıq. Tuwrıdan-tuwrı hám tikkeley bolmaǵan motivatsiyadan paydalanıw ámeliyatı sonı kórsetedi, kúsh motivatsiyası qısqa múddette natiyjelilew, uzaq aralıqlarǵa tuwrıdan-tuwrı, stimulyatsiya orta múddetli keleshekte eń maqul túsetuǵın boladı.
Motivatsiya teoriyaleri 20 -asirde aktiv rawajlana basladı, eger kóplegen motivlar, xoshametlew hám mútajlikler áyyemgi zamanlardan berli belgili bolǵan. Motivatsiyanıń dáslepki teoriyaleri insan turpayınıń tariyxıy tájiriybesi tiykarında qáliplesti. 19 -asirde basshılar kóbinese avtoritar basqarıw usılların hám miynetke fizikalıq májbúrlewdi shınıǵıw etiwgen. 19 -asirde eń belgili hám házirgi kunga shekem mámleketimizde keń qollanilib kelinip atırǵanı qatań basqarıw qadaǵalaw sisteması (" geshir hám tayaq" siyasatı).
Ornatılǵan basqarıw ámeliyatın ózgertiwge birinshi urınıw eki kisi F. Teylor hám A. Fayl tárepinen ámelge asırıldı.
A. Fayol menejment degi strukturalıq -funktsional jantasıw tiykarların jarattı. Eger F. Teylor islep shıǵarıw sistemalarına itibarın qaratǵan bolsa, ol jaǵdayda A. Fayol ulıwma kárxana ushın basqarıw principlerıni islep shıqtı. Onıń kontseptsiyasınıń tiykarǵı ideyaları menejmenttiń on tórtew principlerı hám besew funktsiyaları - boljaw, shólkemlestiriw, bólistiriw, etakchilik (motivatsiya) hám qadaǵalaw menen ańlatpalanadı, bul búgingi kúnde basqarıwdıń tiykarın quraydı. Biraq bul shólkemlestirilgen minez-qulıq normalarini ańlatiwshı principler bolıp tabıladı. A. Fayol tárepinen islep shıǵılǵan basqarıw principleriniń mánisi tómendegilerden kelip shıǵadı : miynet bólistiriwi; hákimiyattıń kepilligi hám juwapkerligi; ıntızam ; jetekshilik birligi; basqarıw birligi; jeke máplerdiń generalga baǵınıwı ; jumıs ushın aqsha ; oraylastırıw hám oraysızlastiriW ortasındaǵı teń salmaqlılıq ; birdey dárejedegi menejerlerdi muwapıqlastırıw ; buyırtpa ; ádalat ; ádep-etika ; xızmetkerlerdiń turaqlılıǵın ; ǵayrat [16, 94-bet].
Insan iskerligin basqarıw teoriyaleriniń keyingi evolyutsiyası joqarı dáramat ushın jaman miynet sharayatlarına, uzaq jumıs waqıtına, miynettiń joqarı intensivligi hám monotonligiga shıdam beriwge tayın bolǵan " ekonomikalıq" shaxs modelinen kelip shıqtı. "Insan munasábetlari". Jańa teoriya E. Mayoning izertlewlerinen kelip shıǵadı. Sanaat kárxanasında miynet ónimliligin asırıwǵa hár qıylı faktorlardıń (miynet sharayatları hám jumıstıń dúziliwi, mıynet haqı, shaxslarara munasábetler hám etakchilik usılı) tásirin úyrenip, E. Mayo óndiriste insan faktorınıń bólek ornı tuwrısında juwmaq etdi. Ol miynet ónimliligi hám xızmetkerlerdiń orınlanǵan wazıypa menen baylanıslı qararlardı qabıllawda qatnasıwı ortasındaǵı jaqın baylanıstıń bar ekenligin tastıyıqladı, yaǵnıy.jumıs jayındaǵı qatnasıw. E. Mayo sol waqıtta kásiplik awqamlarınıń óndiriske unamsız tásirin susaytirishga járdem beretuǵın menejerler hám jumısshılar ortasındaǵı óz-ara túsiniwdi zárúrligi ideyasınıń avtorı edi.
Xızmetkerdiń qızıǵıwshılıqları hám mútajlikleri, sonıń menen birge, gruppa normaları hám qádiriyatları E. Mayo tárepinen "insan munasábetlari" teoriyasında birinshi orında turardı. Social faktorlardıń miynet processindegi úlken rolin aytıp otetuǵın "insan munasábetlari" túsinigi basqarıw procesi haqqındaǵı bilimlerge úlken úles qosdı.
A. Maslou insan mútajliklerin qurıw nizamlıqların birinshi bolıp anglagan. Insanǵa anıq talaplardıń pútkil kompleksi tásir etedi, olardı bir neshe gruppalarǵa birlestiriw, olardı ierarxiya principine kóre tártipke salıw múmkin. A. Maslou "quyi" (materiallıq ) den " joqarı" (ruwxıy ) tárep kóteriliw sızıǵı boylap jaylasqan insan mútajlikleriniń besew tiykarǵı toparın ajıratıp kórsetedi: fiziologikalıq mútajlikler; ámelde barlıq qawipsizligine bolǵan mútajlikler; social mútajlikler; húrmetke mútajlik; óz-ózin ańǵarıw ushın mútajlikler [26, p. 191].
A. Maslou mútajlikler ózgermeytuǵın adamǵa tán emes, bálki mudami payda bolıp, joq bolıp ketiwi haqqında zárúrli juwmaq etdi. Hám eger tómen mútajlikler hámme adamlarǵa teń dárejede tán bolsa, ol jaǵdayda joqarıroqlari birdey dárejege teń emes hám olar shaxstıń pútinligin qáliplestiriw ushın basqalardan kóre áhmiyetlilew bolıp tabıladı. Óz gezeginde, mútajlikler qanshellilik bálent bolsa, olardıń sanalı qáliplesiwinde shaxstıń ózi qanshellilik zárúrli rol oynaydı. Bul óz-ara baylanıslı process bolıp shıǵadı: mútajlikler insan tárepinen basqarıladı hám ol olardıń quramın qáliplestiredi.
A. Maslouning tiykarǵı ideyaları F. Gertsberg tárepinen eki faktor teoriyasında jáne de rawajlantırıldı. F. Gertsberg jumıstıń motivatsiyasına teń dárejede tásir etpeytuǵın eki faktor toparın anıqladi: miynet sharayatları hám jumıs mazmunı. Ol birinshi gruppa faktorların gigienik faktorlar, ekinshisin motivator dep atadi. F. Gertsbergning eki omilli kontseptsiyası teziske tiykarlanadı, tek miynettiń mazmunı motivatsiya faktorı retinde isleydi, yaǵnıy isten qanigiwin asıradı, miynet sharayatları bolsa narazılıqtı keltirip shıǵaradı hám motivatsiya etpeydi.
F. Gertsberg hám A. Maslou tárepinen mútajliklerdi klassifikaciyalaw usılları tiykarınan birdey. A. Maslouning joqarı mútajlikleri, húrmet hám ózin ańǵarıw mánisi boyınsha F. Gertsbergnin motivatsion faktorları menen birdey bolıp tabıladı. A. Maslou fiziologikalıq, qawipsizlik jáne social mútajliklerdiń eń tómen dárejesi F. Gertsbergnin gigienik faktorları menen birdey [16, p. 95].
Eń joqarı dárejedegi mútajliklerge jóneltirilgen motivatsiyanıń taǵı bir modeli - D. Makklellandning motivatsion mútajlikler teoriyası. Biologiyalıq hám basqa " tiykarǵı" mútajliklerdiń jumısshılar turpayın xoshametlew degi áhmiyeti tuwrısındaǵı aldınǵı teoriyalerdiń juwmaqların biykar etpesten, D. Makklelland etarli materiallıq qawipsizlik sharayatında ámelge asarilgan " ekilemshi mútajliklar" arasında eń áhmiyetlisin anıqlawǵa urındı.. Bul mútajlikler, eger olar adamda etarlicha kúshli bolsa, onıń minez-qulqlarına sezilerli tásir kórsetedi, bul mútajliklerdi qandırıwǵa alıp keletuǵın háreketler qılıw hám háreketlerdi etiwge májbúr etedi. Usınıń menen birge, D. Makklelland bul mútajliklerdi turmıslıq sharayatlar, tájiriybe hám úyreniw tásirinde alınǵan dep esaplaydı. Onıń atap ótiwishe, hár qanday kárxana xızmetkerge ush joqarı dárejedegi mútajliklerdi qandırıw múmkinshiligin beredi: tabıs ushın; húkimette; aksessuarlar.
Minez-qulıq motivatsiyası mashqalasın rawajlandırıwǵa sezilerli úles qosqan D. Makgregor tárepinen islep shıǵılǵan "X" hám " Y" teoriyaleri. Onıń kontseptsiyasına kóre menejerlerdiń minez-qulqlar motivları hám miynet processinde atqarıwshınıń tábiyaatı tuwrısında nadurıs túsinikleri sebepli basqarıw háreketleri tiykarınan nátiyjesiz boladı. Kárxana daǵı ob'ektiv rawajlanǵan jaǵdaynı analiz qılıw, menejment degi qátelerdi anıqlaw ornına, menejerler kóbinese barlıq mashqalalardıń deregin xızmetkerlerdiń erinsheklik yamasa aqmaqlıgınan, olardıń pikirlewindegi inertlikdan hám sheriklik qılıwdı istamasligidan kóriwge beyim.
Sırt el menejmentinde motivatsiya boyınsha eń belgili hám keń úyrenilgen zatlardan biri V. Vrumning shamalar teoriyası bolıp tabıladı. Bul aktiv mútajliktiń bar ekenligi xızmetkerdi arnawlı bir maqsetke erisiw ushın xoshametlewdiń birden-bir zárúrli shárti emes degen usınısqa tiykarlanadı. Xızmetker, sonıń menen birge, ol tańlaǵan minez-qulıq túri tiykarınan ol qálegen zattı qandırıw yamasa iyelewge alıp keledi dep úmitleniwi kerek. V. Vroom óz teoriyasın tańlaw kontseptsiyasına tiykarlaǵan. Motivlı minez-qulqlar, xızmetker óz maqsetlerine erisiw ushın eń jaqsı qurallardı tabıwı mánisinde aqılǵa say. Xızmetkerdiń kópshilik háreketleri kózkóreki etilgen tańlaw bolıp tabıladı. Motivatsiyanıń barlıq protsessual teoriyaleri sol tıykarǵa, sonday-aq V. Vrumning shamalar teoriyasına tiykarlanǵan [26, p. 191].
Ádalat teoriyasınıń qaǵıydaları (salıstırıwlaw) S. Adams tárepinen islep shıǵılǵan. Teoriyanıń tiykarǵı ideyası sonnan ibarat, jumıs processinde xızmetker óz háreketleri qanday bahalanganligini basqalardıń háreketleri qanday bahalanganlıgı menen salıstırıwlaydı. Ádalat teoriyası bizge xızmetkerler iskerligin basqarıw ámeliyatı ushın bir neshe júdá zárúrli juwmaqlar shıǵarıwǵa múmkinshilik beredi. Sezim sub'ektiv bolǵanlıǵı sebepli, sıylıqlar kólemi tuwrısında maǵlıwmatlardıń keń tarqalıwı júdá zárúrli bolıp tabıladı. Mıynet haqı muǵdarın qaysı faktorlar belgileydi, degen sorawǵa juwap beretuǵın anıq tólew sisteması ámeldegi bolıwı ásirese zárúrli bolıp tabıladı. Zárúrli juwmaq mınada, xızmetkerler miynetke aqsha tólewdi hár tárepleme bahalawǵa basshılıq qılıwadı.
Ádalat teoriyası da kemshiliklerden jıraq emes. Onıń tiykarǵı mashqalası - bul administraciya tárepinen xızmetkerlerdiń miynetke qosqan úlesi hám nátiyjelerin bahalawın anıqlaw, maǵlıwmat beretuǵın xızmetker yamasa gruppanı hám atqarıwshınıń sarp etiw etilgen umtılıw-háreketler hám alınǵan sıylıqtı aqıl etiw qásiyetlerin anıqlaw [15, p. 23].
Sonday etip, motivatsiyanıń hár túrlı teoriyaleri ámeldegi, olardıń hár biri kúshli hám kúshsiz tárepleri, tárepdarları hám sınshıları. Modellerdiń hár biri menejerlerge ámeliy usınıslar beredi hám olardı basqarıw usılın qáliplestiredi, buǵan tiykarınan miynet natiyjeliligi baylanıslı.
Xızmetkerlerdi xoshametlew usılların kórip shıǵıń. Kadrlardı xoshametlew usılları júdá túrme-túr bolıwı múmkin hám olar kárxanada xoshametlew sistemasın, ulıwma basqarıw sistemasın hám kárxananıń ayriqsha qásiyetlerin islep shıǵıwǵa baylanıslı.
Motivatsiya usılların shólkemlestirilgen hám basqarıw (shólkemlestirilgen hám basqarıw), ekonomikalıq jáne social-psixologiyalıq dep ajıratıw múmkin. Bul klassifikaciya eń keń tarqalǵanlardan biri bolıp tabıladı. Bul klassifikaciya basqarıw usıllarınıń motivatsion baǵdarına tiykarlanǵan.
Arnawlı bir mútajliklerge tásir kórsetiwge qaray, motivatsiya usılları tómendegi usıllarǵa bólinedi:
- ekonomikalıq xoshametlew menen shártlangan ekonomikalıq basqarıw usılları. Olar materiallıq xoshametlewdi, yaǵnıy belgili kórsetkishler yamasa wazıypalardı orınlawǵa jóneltirishni hám olar orınlanǵannan keyin jumıs nátiyjeleri ushın ekonomikalıq sıylıqlardı ámelge asırıwdı názerde tutadı. Turistik kárxanada ekonomikalıq usıllardan paydalanıw jumıs rejesin qáliplestiriw, onıń atqarılıwın baqlaw, sonıń menen birge, miynetti ekonomikalıq xoshametlew menen, yaǵnıy belgili muǵdardaǵı hám sapa ushın sıylıqlawdı támiyinleytuǵın ratsional mıynet haqı sisteması menen baylanıslı. Saykes emes muǵdardaǵı hám etarli bolmaǵan sapa ushın jumıs hám sankciyalardı qóllaw (mısalı, sayaxatshılıq ónimin satıw rejesin atqarlıǵi yamasa hádden tıs atqarlıǵi, ekskursiyalar ótkeriw rejesin atqarǵanı ushın materiallıq sıylıq hám basqalar );
- kórsetpelerge tiykarlanǵan motivatsiyanıń shólkemlestirilgen hám basqarıw usılları. Bul usıllar nızamǵa baǵınıw, nızam ústinligi, joqarı lawazımlı ofitser hám basqalarǵa tiykarlanǵan májburiy motivatsiyaǵa tiykarlanǵan hám májbúrlew múmkinshiligine tiykarlanǵan. Olar shólkemlestirilgen joybarlaw, shólkemlestirilgen tártipke salıw, kórsetpe, basqarıw, qadaǵalawdı óz ishine aladı. Menejmentte kúshnı xoshametlew júdá zárúrli rol oynaydı: ol tekǵana mámleket dárejesinde qabıl etilgen nızam hám qaǵıydalarǵa sózsiz ámel qılıwdı, bálki menejerler hám bo'ysunuvchilarning huqıqları hám minnetlemelerin anıq belgilewdi de óz ishine aladı, bunda buyrıqlar atqarılıwı bo'ysunuvchilar ushın etakchilik májburiy bolıp tabıladı. Kúshli motivatsiya shólkemlestiriw hám óz-ara tásirlesiw ushın zárúr shárt-shárayatlardı jaratadı hám shólkemlestirilgen hám basqarıw usıllardıń ózi onıń ilimiy shólkemi tiykarında hár qanday dárejede nátiyjeli basqarıwdı támiyinlewge mólsherlengen;
- xızmetkerlerdiń social aktivligin asırıw ushın isletiletuǵın motivatsiyanıń social hám psixologiyalıq usılları. Bul usıllar járdeminde olar tiykarınan jumısshılar sanasına, adamlardıń social, estetik, diniy hám basqa máplerine tásir etedi hám miynet iskerligin social xoshametlewdi ámelge asıradı. Bul usıllar toparına sotsiologiya, psixologiya hám adamlardı úyrenetuǵın basqa pánler tárepinen islep shıǵılǵan hár qıylı usıllar hám texnikaler arsenali kiredi. Bul usıllar soraw alıw, testten ótkeriw, dawıs beriw, intervyu hám basqalardı óz ishine aladı. Turistik kárxananı basqarıwda social -psixologiyalıq usıllardan paydalanıw eki tárepten kórip shıǵıladı: olardı kadrlar basqarıwında qóllawdıń dástúriy tárepleri hám klientler minez-qulqların basqarıw kózqarasınan (turistik agentlik tárepinen social maqsetti tańlawda ), reklama hám basqalarda ) [2, p. 43].
Turizm kárxanaların basqarıw ámeliyatında, qaǵıyda jol menende, dúmpish beriwdiń túrli usılları hám olardıń kombinatsiyaları bir waqtıniń ózinde qollanıladı. Motivatsiyanı nátiyjeli basqarıw ushın kárxanalardı basqarıwda ush usıl toparın da qóllaw zárúr. Sonday etip, tek kúsh hám materiallıq motivlardan paydalanıw xızmetkerlerdiń dóretiwshilik iskerligin shólkem maqsetlerine erisiw ushın jóneltiriwge múmkinshilik bermeydi. Maksimal nátiyjelililikke erisiw ushın ruwxıy motivatsiyadan paydalanıw zárúr
Bir qatar avtorlar tárepinen belgilengen Belorussiyada ekonomikalıq basqarıw usılları roliniń ósiwi, eń dáslep, bazar ekonomikalıq sistemasınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı menen baylanıslı. Bazar sharayatında ekonomikalıq basqarıw usılları anıq túrde jáne de rawajlanıp baradı, ekonomikalıq xoshametlew natiyjeliligi hám natiyjeliligi asadı, bul hár bir xızmetker hám jámáátti sonday ekonomikalıq jaǵdayǵa keltiredi, bunda jeke máplerdi jumıs maqsetleri menen tolıq birlestiriw múmkin boladı. Biraq, xoshametlewdiń ekonomikalıq usıllarına itibar qaratıw, kóbinese xızmetkerlerdiń ishki motivatsiyasın belgileytuǵın motivatsiyanıń social hám psixologiyalıq táreplerine itibardıń tómenlewine alıp keledi.
Xoshametlew usılları ushın joqarıdaǵı klassifikaciyalaw sxeması klassik bolıp tabıladı. Zamanagóy menejmentte xoshametlew usıllarınıń basqa gruppaları da qollanıladı. Úlkenlesgen halda, barlıq xoshametlew usılları tómendegi tórt túrge birlestiriliwi múmkin:
1) hár qanday túrdegi ekonomikalıq xoshametlew (barlıq túrdegi mıynet haqı, sonday-aq shártnama boyınsha mıynet haqı, bonuslar, jeńillikler, qamsızlandırıw, protsentsiz kreditler hám basqalar ). Olardıń tásiriniń tabısı jámááttiń sistema principlerın qaysı dárejede túsiniwi, olardı ádalatlı dep biliwi, xoshametlew (jazolash) hám jumıs nátiyjeleri ortasında anıq muwapıqlıq, olardıń jaqın baylanısları menen belgilenedi.
2) Maqsetler boyınsha basqarıw. Bul sistema AQShda keń qollanıladı hám shaxs yamasa gruppa ushın shólkemdiń tiykarǵı waziypasın sheshiwge úles qosatuǵın (belgili muǵdarlıq yamasa sapa dárejelerine erisiw, xızmetkerlerdiń mamanlıǵın asırıw) maqsetler shınjırı jaratılıwın támiyinleydi hám basqalar.). Hár bir maqsetke erisiw avtomatikalıq túrde mıynet haqın asırıw yamasa xoshametlewdiń basqa formasın ańlatadı.
3) miynetti bayıtıw, bul sistema kóbirek ekonomikalıq bolmaǵan usıllar menen baylanıslı hám adamlarǵa jáne de mazmunli, perspektivalı jumıs, jumıs rejimin belgilewde zárúrli ǵárezsizlik, resurslardan paydalanıw. Kóplegen jaǵdaylarda, bul is haqısınıń asıwına qosıladı, social poziciyasi haqqında sóylemese de boladı.
4) Qatnasıw sisteması házirde túrli sırtqı kórinislerde ámeldegi: islep shıǵarıw hám menejmenttiń eń zárúrli máseleleri boyınsha qarar qabıllawda (Yaponiya) jámáátti keń tartıwdan tartıp, óz kárxanasınıń aksiyaların jeńillikli shártler tiykarında satıp alıw arqalı múlkshilikke seriklikge shekem (AQSh)., Ullı Britaniya ).
Bul usıllar gruppaları sheńberinde búgingi kúnde turistik kárxanalar xızmetkerlerin xoshametlewdiń individual usılları hám sistemaları islep shigılıp atır.