Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

Forma 1. Turistik kárxana xızmetkerleri ushın miynetti xoshametlew túrleriniń klassifikaciyası
Geyde bul bólimlerge kúshli xoshametlentiretuǵın mártebesi beriledi. Biraq, psixologlardıń pikirine kóre, dáramattı asırıw nátiyjesi úsh ay dawamında unamlı bolıp tabıladı. Keyin adam ózi ushın tanıs bolǵan birdey qolay rejimde isley baslaydı.
Sayaxatshılıq kompaniyası xızmetkerlerin materiallıq hám materiallıq xoshametlewge tómendegiler tásir kórsetip atır: miynet normalarini jetilistiriw, miynetti ilimiy shólkemlestiriwdi engiziw, jumıs jayların modernizaciyalaw, jumısshı kúshin qayta gruppalastırıw, kereksiz kadrlardı kemeytiw, jáne de quramalı hám maman jumıslarǵa qızıǵıwshılıqtı asırıw [22, p. 31].
Jıldıń hár yarımınıń basında inflyatsiya tásirinde bolǵan barlıq stavkalardı qayta kórip shıǵıw zárúr. Bul jalpı mıynet haqı hám usaqlap satıw baxalardıń ózgeriwi nátiyjesinde tariflar boyınsha mıynet haqı qalaqlıǵın waqıtında saplastırıwǵa járdem beredi, óndiristiń belgili nátiyjelerine kóre jańa tariflarni basqıshpa-basqısh, basqıshpa-basqısh engiziliwin támiyinleydi hám usınıń menen birge pul-kredit ortasındaǵı qarama-qarsılıqtıń tereńlashuviga jol qo'ymaydi. Dáramatlar hám olardıń bazar tovarları menen oranıwı.
Tarif kategoriyasi haqıyqattan da jumısshınıń mamanlıǵın sáwlelendiriwi kerek, bul is haqısınıń tekǵana vertikal, bálki gorizontal túrde ósiwine járdem beredi. Tarifning tekǵana potencialdı, bálki real miynet nátiyjelerin da xoshametlew quralına aylanıwı - bul tiykarǵı mıynet haqı arqalı miynetke aqsha tólewdi jáne de maslasıwshı hám energetikalıq túrde parıqlaw zárúrshiligi ortasındaǵı shártlesiw bolıp tabıladı.
Qosımsha tólewler materiallıq xoshametlew formalarınıń qásiyetleri menen xarakterlenedi, qosımsha tólew - bul belgili bir saytda alınǵan tásir ushın miynettiń qosımsha nátiyjeleri ushın aqsha tólew forması bolıp tabıladı. Qosımsha miynet nátiyjelerine, qosımsha ekonomikalıq nátiyjege erisiwde qatnasadıganlargina qosımsha tólewlerdi aladılar. Qosımshalar, tarifdan ayrıqsha bolıp esaplanıw, is haqısınıń májburiy hám turaqlı elementi emes. Qosımsha tólewler muǵdarınıń asıwı, tiykarınan, belgili bir xızmetkerdiń jumısı individual natiyjeliliginiń ósiwine jáne onıń jámáátlik nátiyjelerge qosqan úlesine baylanıslı. Iskerlik kórsetkishleriniń tómenlewi menen qosımsha tólewler tekǵana kólemin kemeytiwi, bálki pútkilley biykar etiliwi de múmkin. Qosımshalar is haqısınıń ǵárezsiz elementi retinde qaraladı hám mıynet haqı stavkası hám bonus tólewleri ortasında aralıq poziciyanı iyeleydi.
Sonı atap ótiw kerek, qosımsha tólewlerdiń bir toparı óziniń ekonomikalıq mánisi boyınsha tarif bólegine, ekinshisi premium bólegine jaqınlaw. Birinshi gruppanıń qosımshaları nızam menen belgilenedi, olar barlıq xızmetkerlerge tiyisli bolıp tabıladı hám olardıń kólemi jumıs nátiyjelerine baylanıslı emes, olar miynet sarpınıń tiykarǵı faktorları ushın tólew ólshewi bolıp tabıladı. Bunday halda, qosımsha tólewler qosımsha jumıs kúnlerin, demalıs kúnleri, tunda hám jumıs sharayatların xoshametlew ushın mólsherlengen.
Qosımsha tólewlerdiń ekinshi toparı materiallıq pulni xoshametlew formalarınıń qásiyetlerine kóbirek xos bolıp tabıladı, sebebi bul qosımsha tólewler, qosımsha túrde, qosımsha miynet nátiyjeleri ushın aqsha tólew forması bolıp tabıladı. Bunday qosımsha tólewlerge kásiplerdi birlestirganlik ushın tarif stavkaları ústeme haqlari, orınlanǵan jumıs kóleminiń asıwı, kásiplik uqıp hám ishdagi joqarı tabıslar kiredi. Bul xoshametlewdiń aldıńǵı formaları arasında eń kóp ushraytuǵın zat - bul kásip hám lawazımlardı birlestiriw ushın xızmetkerdiń mıynet haqına qosımsha.
Mıynet haqına qosımsha - jumısshınıń mamanlıǵın, kásiplik sheberligin hám miynet minnetlemelerin birlestirgen halda uzaq múddetli atqarılıwın xoshametlantiretugin mıynet haqınan artıqsha pul tólewleri.
Ulıwma alǵanda atap ótiw kerek, tarif stavkalarına qosımsha tólewler sisteması tariflar sistemasına kirmaydigan bir qatar qosımsha miynettiń muǵdarlıq hám sapa qásiyetlerin esapqa alıw hám xoshametlewge múmkinshilik beredi. Bul sistema salıstırǵanda uzaq múddetli jeńilliklerdi jaratadı. Biraq onıń nátiyjeli islewi ushın kárxanada barlıq taypa daǵı jumısshılar ushın ol yamasa bul túrdegi qosımsha tólewlerdi belgilew ushın belgili belgiler yamasa hátte kriteryalardı ajratgan halda hám miynet komandasınıń keń qatnasıwında anıq sertifikatlaw sistemasına ıyelew zárúr.
Kompensatsiya - xızmetkerlerdiń miynet yamasa basqa nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan wazıypaların orınlaw menen baylanıslı ǵárejetlerdi oraw maqsetinde belgilengen naq tólewler.
Turistik kárxanada materiallıq hám pulni xoshametlewdiń eń zárúrli baǵdarı bonuslar bolıp tabıladı. Bayraq arnawlı asırılǵan miynet nátiyjelerin xoshametlentiredi jáne onıń deregi materiallıq xoshametlew fondı bolıp tabıladı. Bul is haqısınıń eń zárúrli strukturalıq bólimlerinen birin ańlatadı.
Bonusning maqseti, eń dáslep, ayırım kórsetkishlerde kórsetilgen iskerliginiń juwmaqlawshı nátiyjelerin jaqsılaw [22, s. 33].
Ekonomikalıq kategoriya retinde sıylıqtıń tiykarǵı xarakteristikası bul miynet nátiyjesine kóre bólistiriw forması bolıp, ol jeke miynet tabısı bolıp tabıladı.
Bayraq ózgeriwshen. Onıń ma`nisi azı-kóbi bolıwı múmkin, ulıwma undirilmaydi. Tiykarınan, kóbinese, bul mıynet haqına ápiwayı qosımsha tólewge aylanadı jáne bul halda onıń roli tariflar sistemasındaǵı kemshiliklerdi saplastırıwǵa azayadı.
Sıylıqtan paydalanıw ózgeriwshen sharayatlar hám anıq islep shıǵarıw wazıypalarına operativ juwap beriw ushın mólsherlengen.
Turistik kompaniya basshısı xoshametlew waqtında payda bolatuǵın birpara psixologiyalıq tendentsiyalardı esapqa alıwı kerek. Birinshiden, bunday minez-qulqlar nátiyjesinde alınǵan is haqısınıń ma`nisi hám úzliksizligi qanshellilik joqarı bolsa, xızmetkerlerdiń nátiyjeli minez-qulqları múmkinshiligı sonsha joqarı boladı ; ekinshiden, keshiktirilgan sıylıq menen, bul tezlik penen sıylıqǵa qaraǵanda tómenlew; úshinshiden, múnásip táǵdirlenbegen nátiyjeli miynet háreketi az-azdan zaiflashadi, nátiyjelililik qásiyetlerin joǵatadı.
Bonuslar mashqalalardi sheshiwdiń ǵárezsiz tarmaǵı retinde xızmetkerlerdiń qızıǵıwshılıqına tásir qılıwdıń ayriqsha mexanizmine iye. Bul mexanizm eki bólekten ibarat: bólek sistema mexanizmi hám barlıq bonus sistemalarınıń óz-ara tásiri.
Bonus mexanizmi bul óz-ara baylanıslı elementlerdiń kompleksi bolıp tabıladı. Onıń májburiy strukturalıq bólimleri tómendegiler bolıp tabıladı: bonuslar kórsetkishleri, olardan paydalanıw shártleri, bonuslar deregi hám muǵdarı, bonuslar sheńberi.
Bonus kórsetkishi - bul arnawlı xoshametlantirilishi kerek bolǵan hám is haqısınıń arnawlı bóleginde - bonuslarda sáwlelendiriliwi kerek bolǵan miynet jetiskenliklerin belgileytuǵın sistemanıń oraylıq, tiykarǵı elementi bolıp tabıladı. Turistik kompaniyada bonuslarning kórsetkishleri retinde joqarı nátiyjelerge erisiwge járdem beretuǵın bunday kórsetkishler bolıwı kerek, mısalı, turistik ónimdi satıwdıń joqarı dárejesi.
Bonus sheńberine kim arnawlı kiritilgenligin sheshiw kerek. Haqıyqat sonda, tek jumısın jáne de xoshametlew kerek bolǵan xızmetkerler bonuslar menen támiyinlengen. Bul mútajlik turistik kárxanada wazıypalar hám anıq jumıs sharayatları menen belgilenedi.
Xoshametlew sistemasındaǵı oraylıq orın bonus muǵdarı. Bul miynet nátiyjeleri hám xoshametlew muǵdarınıń kóbeyiwi ortasındaǵı baylanıslılıqtı belgileydi. Xızmetker ámeldegi bonus sistemasınıń natiyjeliligin bonus formasında alınǵan pul muǵdarında kóredi. Bonus muǵdarı is haqısınıń procentinde, sotilgan sayaxatlar kóleminiń procentinde hám basqalarda belgileniwi múmkin.
Bonusni tólew deregi bul turistik kárxananıń mıynet haqı fondining tórt procenti muǵdarı daǵı paydasınan qáliplesetuǵın materiallıq xoshametlew fondı.
Bonuslar sheńberin anıqlawda mánzil hám maqset baǵdarlarınan kelip shıǵıw kerek. Bul ishda joqarı rejalangan, normadan joqarı tabıslar, zárúrli wazıypalardı atqarganlik, kórsetilgen ǵayrat ushın belgili nátiyjeler bergen sıylıqlar. Bunday xoshametlew maqsetke muwapıqlıǵı sebepli kóbirek xoshametlentiretuǵın kúshke iye hám sol sebepli miynet aktivliginiń asıwına nátiyjeli tásir kórsetiwi múmkin.
Xoshametlewdiń ekinshi túri social bolıp, ol materiallıq hám pul bolmaǵan formada usınıs etiledi. Tiykarǵı itibar - xızmetkerlerdiń xızmetlerin qádirlewde administraciya tárepinen kórsetilgen adamlar ortasındaǵı munasábetler.
Kópshilik materiallıq hám pul bolmaǵan tovarlardıń ayriqsha strukturalıq bólegi ámeldegi bolıp, onı rubl menen ólshew múmkin. Basqa tárepden, kórip shıǵılǵan xoshametlew toparı insan mudamı materiallıq pul bolmaǵan paydalardan neni bolıp tabıladı talap etiwi mánisinde universal bolıp tabıladı. Ulıwma alǵanda, materiallıq -monetar xarakter degi tovarlarǵa tiyisli mútajlikler to'yingan hám nátiyjeli esaplanadı. Mashqala olardı miynet jáne social aktivlikti xoshametlew hasası retinde sheberona isletiwde.
Pul bolmaǵan xoshametlew qásiyetleri bul túrdegi xoshametlewdi shólkemlestiriwdiń ayriqsha formasın belgileydi. Áwele, jumısshılardıń haqıyqıy mútajliklerin basqarıw sub'ekti tárepinen bilim zárúr. Menejmenttiń ideal tárepi sonda, menejmentke ónim hám xızmetlerge bolǵan jıllıq sorawlardı usınıw kerek.
Turistik kárxanada miynetti xoshametlewdi rawajlandırıwdıń taǵı bir ajıralmaytuǵın talabı bul menejerlerdiń, hár bir xızmetkerdiń ekinshisiniń mútajliklerin anıqlawda hám olar tiykarında onı xoshametlew ushın individual logikanı qáliplestiriwde ǵayratkorligi hám isbilermenliginiń kórinetuǵın bolıwı. Materiallıq pul bolmaǵan paydalardıń úlken xoshametlentiretuǵın potencialınan nátiyjeli paydalanıw individual jantasıwsız oyda sawlelendiriw etip bolmaydı.
Turistik firmalar xızmetkerleriniń miynet iskerligin xoshametlew ushın bir qatar materiallıq bolmaǵan pul jeńilliklerinen paydalanıw saldamlı etikalıq tiykarlawdı hám keleshekte sananı qayta qurıw ushın kóp islerdi talap etedi. Insan ushın hár tárepten jaqsı islewi paydalı hám jaman islewi paydalı bolmaǵan ortalıqtı jaratıw menejment máplerine juwap beredi. Jumısqa qaray bólistiriw principine tolıq sáykes keletuǵın mútajliklerdi qandırıwdıń bul tártibi ápiwayı ústin turatuǵınlıq rejiminen kóre ádalatlı kórinedi.
Etikalıq xoshametlew sayaxatshılıq kárxanalarında miynetti ruwxıy xoshametlewdiń eń rawajlanǵan hám keń qollanılatuǵın kishi sisteması bolıp tabıladı hám insannıń ayriqsha ruwxıy qádiriyatlarına tiykarlanadı.
Etikalıq xoshametlew - bul shaxstıń social qabılǵa bolǵan mútajliginen kelip shıqqan halda xoshametlew.
Etikalıq xoshametlewdiń mánisi insannıń xızmetlerin, onıń social ortalıqtaǵı iskerligi nátiyjeleri tuwrısında maǵlıwmat uzatıwdan ibarat. Informaciya procesi bolıp, ol informaciya ózgeshelikine iye. Ol jaǵdayda xızmetkerlerdiń xızmetlerin tuwrısında maǵlıwmat deregi basqarıw sub'ekti esaplanadı; qabıl etiwshi - xoshametlew ob'ekti, xızmetker hám jámiyetlik, baylanıs kanalı maǵlıwmat uzatıw quralı. Sol sebepli bunday maǵlıwmatlar qanshellilik anıq uzatılsa, sistema óz wazıypasın sonshalıq jaqsı atqaradı.
Basqarıw aspektida basqarıw ob'ektlerine salıstırǵanda etikalıq xoshametlew sub'ektlerden olardıń iskerligi kárxana máplerine qanshellilik sáykes keliwi tuwrısında signallardıń rolin atqaradı.
Etikalıq xoshametlew - bul adamlardı miynetke tartıwdıń eń joqarı quralı retinde miynetke bolǵan munasábetine, miynet salawatın tiykarǵı dep tán alıwǵa tiykarlanǵan qurallar. Olar xoshametlew hám sıylıqlaw menen sheklenip qalmaydılar, olardıń qollanılıwı sonday ortalıqtı, bunday jámiyetshilik pikirin, etikalıq hám psixologiyalıq ortalıqtı jaratıwdı názerde tutadı, ol jaǵdayda miynet jámááti kim hám qanday islewin jaqsı biladi hám hár kim óz jumisına muwapıq sıylıqlanadı xızmetlerin. Bul jantasıw hújdan menen miynet hám úlgili minez-qulqlar mudami tán alınıwı hám qadrlanishi, húrmet etiliwi hám minnatdor bolıwın támiyinlewdi talap etedi. Hám, kerisinshe, sapasız jumıs, hárekecizlik, juwapkershiliksizlik, turistik ónimler hám xızmetlerdi satıw kóleminiń tómenlewi tekǵana materiallıq is haqısınıń tómenlewine, bálki sayaxat jumısshısınıń poziciyasi hám etikalıq abıraysına da tásir etiwi kerek.
Turistik kompaniyada islep shıǵılǵan xızmetkerlerdi ruwxıy xoshametlew tómendegi talaplarǵa juwap beriwi kerek:
xızmetkerlerdiń tikkeley tásir kórsetetuǵın hám hár bir xızmetkerdiń aldında turǵan wazıypalardı sheshiw degi qatnasıwın eń tolıq xarakteristikalaytuǵın anıq kórsetkishlerdi xoshametlew;
joqarı tabıslar ushın áhmiyetlilew xoshametlew ilajların qóllawı ushın ishda tabıs erisiw ushın xoshametlew ilajların belgilew;
asırılǵan minnetlemelerdi esapqa alǵan halda, qatnasıwshılar erisilgen nátiyjeler boyınsha sıylıqlanıwın támiyinlew;
hár bir xızmetkerdiń onıń jumıs kórsetkishlerin turaqlı túrde jaqsılawǵa qızıǵıwshılıǵın kúsheytiw;
xızmetkerler ushın ápiwayı, túsinikli hám túsinikli bolıwı ;
kásiplik uqıptı, ishda joqarı nátiyjelerdiń turaqlılıǵındı esapqa alıw ;
etikalıq xoshametlew devalvatsiyasini aldın alıw [15, p. 21].
Etikalıq xoshametlewdi nátiyjeli qóllaw ushın tómendegiler zárúr:
xızmetkerlerdiń etikalıq xoshametlew jaǵdayları hám olardı biliwi tuwrısında qaǵıydalardıń bar ekenligi;
dóretiwshilik ǵayrat hám aktivlikti rawajlandırıw mápleri ushın etikalıq xoshametlewdiń túrli formalarınan keńlew paydalanıw ;
ruwxıy xoshametlewdi materiallıq xoshametlew ilajları menen bekkemlew, materiallıq hám ruwxıy xoshametlewdiń tuwrı óz-ara tásirin támiyinlew, olardı jańa wazıypalar, mazmunı, dúziliwi hám miynet sharayatındaǵı ózgerislerge muwapıq turaqlı túrde jetilistiriw;
xızmetkerdi hár bir ruwxıy xoshametlew tuwrısında miynet jámáátin keń xabarlı qılıw ;
saltanatli sharayatta sıylıqlardı tapsırıń hám minnetdarshılıq bildiriń;
xızmetkerlerdi waqıtında xoshametlew - ishda arnawlı bir tabısqa eriskennen keyin tezlik penen;
xoshametlewdiń jańa formaların islep shıǵıw hám tapsırılǵan jumıs ushın hár bir xızmetker ushın qatań ruwxıy juwapkerlikti ornatıw ;
xoshametlew natiyjeliligin analiz qılıw ;
jumısshılardıń miynet dápterchalarida xoshametlew jazıwların jazıp qoyıwdıń belgilengen rejimine anıq ámel etiń [15, p. 21].
Ruwxıy xoshametlewdiń joqarı natiyjeliliginiń tiykarǵı shártlerinen biri bul social ádalattı támiyinlew, yaǵnıy hár bir xızmetkerdiń miynet úlesin tuwrı esapqa alıw hám ob'ektiv bahalaw bolıp tabıladı. Xızmetkerdiń miynet salawatın haqıyqıylıǵı, ádalatlı tán alınıwı, onı xoshametlewdiń tuwrılıǵına isenim miynettiń etikalıq abıraysın asıradı, shaxstı óstiradi, aktiv turmıslıq poziciyanı qáliplestiredi.
Etikalıq xoshametlewdiń ǵalabalıqlıǵı, yaǵnıy pútkil jámááttiń keń xabarlılıǵı principi bólek áhmiyetke iye. Xızmetkerler erisken nátiyjeler tuwrısında keń qamtılǵan maǵlıwmatlar jámiyetshilikke ashıq bolıwı kerek, sıylıqlardı tapsırıw ushın saltanatli ortalıq zárúr. Onıń ushın hár bir xızmetkerdi tekǵana awızsha túrde xabarlı qılıw, bálki joqarı sapalı jumıs ushın etikalıq xoshametlew tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar menen qollanbanı baspa etiw, plakat - hár bir xızmetkerdiń atı hám punktleri jazılǵan kesteni jaylastırıw kerek; hám ajralıp turadıganlar menen eń húrmetli jarlıq.
Turistik kárxanada ruwxıy xoshametlewdi shólkemlestiriwde jámáátte juwapkershilikti asırıwǵa alıp keletuǵın jumıs nátiyjeleri ushın juwapkershilikti asırǵan halda xoshametlew ilajlarınıń kombinatsiyasın támiyinlew zárúrli bolıp tabıladı.
Miynet ıntızamın bekkemlewdiń nátiyjeli usılı - hújdan menen miynetti sıylıqlaw.
Rásmiy hám rásmiy bolmaǵan mártebe ortasında minimal boslıq talap etiledi. Rásmiy mártebe - bul basqa xoshametlewler qatarında ruwxıy xoshametlewdiń sanksiya etilgen pozitsiyasi, onıń rásmiy kepilligi, áhmiyeti. Rásmiy bolmaǵan - bul jumısshılar ortasında xoshametlew iyerarxiyasida xoshametlewdiń haqıyqıy pozitsiyasi.
Etikalıq xoshametlew natiyjeliligine tásir kórsetetuǵın oǵada zárúrli faktor bul onı isletiw chastotası bolıp tabıladı. Sonday etip, insan qanshellilik ájayıp nátiyjelerdi kórsetsa, xoshamet sonshalıq kemrek boladı. Miynet ortasha ma`nisine qanshellilik jaqın bolsa, sáykes keletuǵın xoshamet sonshalıq keń tarqalǵan.
Qollanılatuǵın jeńillikler sanı ele joqarı isenimlilik hám nátiyjelililikti támiyinlamaydi. Sol sebepli lawazımǵa kóteriliw ushın kandidatlerdi sapalı tańlawǵa itibar qaratıw kerek. Jámááttiń eń aq kewilleri xoshametlew tuwrısındaǵı qaǵıydalarǵa qatań muwapıq túrde xoshametlantirilishi kerek. Etikalıq xoshametlew, olardıń bólistiriliwi jumısshılar tárepinen ádalatlı dep tabılǵan dárejede nátiyjeli boladı. Ádalat olardıń islew dárejesin qanshellilik tuwrı sáwlelendirganiga baylanıslı.
Etikalıq xoshametlewdiń ayriqsha ózgesheligi sonda, onıń wazıypası xoshametlewdi iskerlik nátiyjeleri menen baylanıstırıp, xoshametlew qatnası diskret formasında ańlatpalanadı. Túrli stimullarning óz-ara tártipleniwi olardıń kumulyativ stimulyatsion tásirin asıradı. Olardıń mártebeine kóre, olar eki dárejede jaylasqan : onsha áhmiyetsiz hám áhmiyetlilew.