Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

2. Turistik kárxanada miynetke aqsha tólew formaları hám sistemaları
Turizm salasında miynetke aqsha tólewdiń waqtınshalıq hám shártnamalıq formaları bar. Miynetke aqsha tólew formaların parıqlaw jumısshılardıń kásiplik jıldamlıǵı faktorlarınan biri bolıp tabıladı.
Xızmetkerlerdiń mıynet haqı:
• stavkalar ;
• saatlıq tarif stavkaları ;
• aylıq rásmiy mıynet haqı ;
• dáramat procentinde.
Miynetke aqsha tólewdiń hár bir orınlanǵan jumıs birligi ushın aldınan belgilengen stavkalar boyınsha mıynet haqın esaplawdı názerde tutadı. Ol tómendegilerge bólinedi:
• ápiwayı buyımlar ;
• bólek-bólek sıylıqı ;
• bir bólek;
• progressiv;
• tikkeley bolmaǵan.
Is haqısınıń waqıtqa tiykarlanǵan forması menen jumısshılarǵa mıynet haqı belgilengen tarif stavkası yamasa islegen haqıyqıy saatları ushın mıynet haqı boyınsha alınadı. Ol tómendegilerge bólinedi:
• ápiwayı waqıtqa tiykarlanǵan ;
• waqıt boyınsha sıylıq.
Is haqısınıń shártnamalıq forması barǵan sayın keń tarqalıp atır. Bul sistema tekǵana túrli dárejedegi menejerler, bálki qánigeler tárepinen de qollanıladı.
Bonuslar turizm salasındaǵı jumısshılardıń materiallıq qızıǵıwshılıqları ushın zárúrli xoshamet bolıp tabıladı. Bonus muǵdarı turistik iskerliginiń juwmaqlawshı nátiyjelerine baylanıslı. Bonuslarni turaqlı túrde kepilliklab bolmaydı.
Tutınıw tovarları hám xızmetlerin baxalarınıń eliriwi nátiyjesinde júzege kelgen inflyatsiya menen baylanıslı túrde mıynet haqın indeksatsiya qılıw ámelge asıriladı.
3. Turistik kárxanada mıynet haqı fondining quramı
Mıynet haqı fondı - bul turistik kárxananıń tólew dáreklerinen qaramastan, naq, tábiy hám aralas sırtqı kórinislerde mıynet haqı ushın barlıq ǵárejetleriniń jıyındısı.
Naq formada tolıqnatuǵın mıynet haqı fondining tiykarǵı elementi - bul ámelge asırılǵan haqıyqıy jumıs ushın aqsha. Ol tómendegilerden ibarat:
• stavkalar, tarif stavkaları, rásmiy mıynet haqı boyınsha tólewler;
• kásiplerdi birlestirganligi, joq bolǵan jumısshılardıń wazıypaların atqarǵanı ushın qosımsha tólewler;
• qurılıs hám yarım kúnlik shártnamalar boyınsha tólewler;
• islep shıǵarıw ámeliyatınan ótip atırǵan hám lawazımlarǵa jazılǵan universitetler hám texnikalıq mektepler studentleriniń mıynet haqı ;
• jumısshılardıń aybı menen islemey qalıwları ushın tólew;
• studentler hám studentler ámeliyatın qadaǵalaw etiwshi xızmetkerlerdiń mıynet haqı.
Bunnan tısqarı, mıynet haqı fondining elementleri:
• xoshametlentiretuǵın tólewler;
• miynet sharayatları hám jumıs waqıtı menen baylanıslı kompensatsiya xarakterindegi tólewler;
• azıq-túlik baxasınıń eliriwi, jollanbalar, sayaxatlar hám basqalar ushın pul kompensatsiyası.
Xızmetkerge mıynet haqı turistik kompaniyada islep shıǵarılǵan yamasa úshinshi shaxslardan satıp alınǵan ónimlerdi beriw jolı menen tolıqnishi múmkin. Naq tólewdi tolıq yamasa bólekan natura formasında (aralas) almastırıwǵa tek xızmetkerdiń razılıǵı menen jol qóyıladı, ol menen ol menen kelisim halda kelisip alınıwı kerek.
Turizm salasında mıynet haqı fondida esapqa alınbaytuǵın tólewler de ámelge asıriladı :
• xızmetkerlerdiń qısqarıwı, qayta dúziliwi yamasa tamamlanılıwı sebepli isten bosatilgan jumısshılarǵa tolıqnatuǵın mıynet haqı ;
• nızamǵa muwapıq balanı arnawlı bir jasqa yetguncha bagıw ushın demalısta bolǵan hayallarǵa jeńillikler;
• jeke avtomobildi isbilermenlik maqsetlerinde isletlıgi ushın taban aqshası ;
• sayaxat ǵárejetleri;
• social qamsızlandırıw tólewleri jáne social qamsızlandırıw fondlaridan basqa tólewler;
• materiallıq járdem;
• xızmetkerlerge berilgen kreditlerdi tólew ǵárejetleri hám basqalar.
Mıynet haqı fondina kárxanalar xızmetkerleri tárepinen aktsiyalar hám miynet jámááti aǵzalarınıń badallari (dividendlar, procentler) boyınsha tólewler ushın esaplanǵan summalar formasında alınǵan dáramatlar kiritilmaydi.
Xızmetkerlerdiń jumıs saatları, jumıs kúnleri, aylar islegen waqıtına muwapıq saatlıq, kúnlik hám aylıq jumıs haqlari bar.
Bir saatlıq mıynet haqı fondı islegen saatları ushın tólewlerdiń barlıq túrlerin óz ishine aladı - tiykarǵı tarif stavkaları yamasa stavkaları boyınsha, mıynet haqı hám barlıq túrdegi bonuslar, kompensatsiyalar hám islegen saatları ushın qosımsha tólewler, bunnan tısqarı mıynet haqı ushın qosımsha tólewler bunnan tısqarı shet aymaqlarda islew ushın qosımsha tólewler.
Kúndegilik jumıs haqi fondı tikkeley jumıs kúnlerinde belgilengen jumıs waqıtı menen baylanıslı. Buǵan saatlıq is haqısınıń barlıq fondı, artıqsha islegenlik ushın qosımsha tólewler hám nızamshılıqta belgilengen jaǵdaylarda jumıs waqtındaǵı tánepisler hám ishdagi tánepisler ushın tólewler kiredi.
Aylıq mıynet haqı fondiga xızmetkerlerge esaplanǵan is haqısınıń barlıq elementleri, de naq, da natura formasında kiritiledi. Kúndegilik jumıs haqi fondiga kiritilgen muǵdarlarǵa qosımsha túrde tómendegiler kiredi:
• nızam hújjetlerinde belgilengen jaǵdaylarda, xızmetkerlerdiń aybı hám kún boyı isten shalǵıtishi sebepli emes, bálki bir kúnlik islemey qalıw ushın tólew;
• jumıs stajına pensiya tólew;
• demalıs hám paydalanilmagan demalıs ushın taban aqshası tólew;
• bosatıw pensiyası ;
• islewge tiykarlanǵan mıynet haqı ;
• biypul kommunal xızmetler baxası, natura formasında tólewler hám basqalar.
Mıynet haqı qarjlarınan paydalanǵan halda tómendegi wazıypalar sheshiledi:
• mıynet haqı fondlariniń quramı hám dúzilisin bahalaw, mıynet haqı fondlaridaǵi strukturalıq ózgerislerdi úyreniw;
• ortasha mıynet haqı kórsetkishlerin esaplaw, ortasha mıynet haqı dinamikasın bahalaw ;
• ortasha mıynet haqı hám miynet ónimliligi dinamikası ortasındaǵı baylanıslılıqtı analiz qılıw.
Ortasha is haqısınıń tómendegi kórsetkishleri anıqlanadı
• ortasha saatlıq :
• ortasha kúnlik:
• ortasha aylıq :
Ortasha is haqısınıń dinamikası ózgeriwshen, qatań quram kórsetkishleri hám strukturalıq ózgerislerdiń tásiri járdeminde uyreniledi.
Ózgeriwshen qatań quram kórsetkishi, ayırım taypa daǵı xızmetkerlerdiń ortasha mıynet haqı ózgeriwine hám mıynet haqı hár túrlı bolǵan xızmetkerler sanınıń úlesine qaray, esabat dáwirinde ortasha mıynet haqı dárejesi bazalıq dárejege salıstırǵanda qanday ózgerlıgin kórsetedi. Bul faktorlardıń hár biri ortasha mıynet haqı dárejesiniń ózgeriwine túrlishe tásir etedi.