Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

4. Turizmda miynet ónimliligi
Miynet natiyjeliligi miynet ónimliligi menen olshenedi. Keń mániste, miynet ónimliligi bul onıń natiyjeliligi, yaǵnıy minimal miynet ǵárejetleri menen maksimal miynet ónimi bolıp tabıladı.
Miynet ónimliligi waqıt birliginde islep shıǵarılǵan hám sotilgan ónimler (materiallıq naǵıymetler, xızmetler) muǵdarı yamasa óz-ara baha - ónim birligin islep shıǵarıw hám satıw ushın sarplanǵan waqıt muǵdarı menen belgilenedi.
Sonday etip, miynet ónimliligi - bul jumıs waqtıniń birligine belgili muǵdarda paydalanıw bahaların islep shıǵarıw qábiletin sáwlelendiriwshi, adamlardıń maqsetke muwapıq iskerliginiń nátiyjelililik dárejesi.
Miynet ónimliligi dárejesi eki jol menen olshenedi: tuwrıdan-tuwrı hám teris. Tuwrıdan-tuwrı usıl islep shıǵarılǵan waqıt birligine ónim hám xızmetlerdi islep shıǵarıwdı kórsetedi, teris usıl ónim birligin óndiriske sarplanǵan jumıs waqıtı muǵdarı menen ańlatpalanadı.
Ónimler hám xızmetlerdiń miynet qısıqlıǵı tiykarında jumısshılardıń miynet ónimliligi dárejesin anıqlaw turizmda keń qollanilmadi. Bul kórsetkish tek islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw stavkaların esaplaw ushın isletiledi.
Turizm xızmetkerleriniń miynet ónimliligi ush kórsetkishke ıyelewi múmkin:
• baha tárepinen miynet ónimliligi;
• natura formasındaǵı miynet ónimliligi;
• miynet natiyjeliligi dinamikasınıń kompleks kórsetkishi.
Baha boyınsha miynet ónimliligi
- bul turizm kárxanası xızmetkerleriniń rawajlanıwı Bul turistik ónimdi satıwdan túsken aqshalardıń (bir ayǵa, jılǵa ) tiyisli dáwirdegi ortasha jumısshılar sanına qatnası menen olshenedi:
Naturadagi miynet ónimliligi turistik kárxana yamasa firmanıń ortasha dizim degi bir jumısshısı tárepinen qansha turistga xızmet kórsetiliwin kórsetedi. Ol sayaxatshılar sanınıń ortasha jumısshılar sanına qatnası menen olshenedi:
Biraq, bul kórsetkishler óz-ózinen miynet intensivligin xarakteristikalay almaydı. Olar ótken dáwirdiń rawajlanıwı menen salıstırılıwı kerek, yaǵnıy dinamikanı xarakteristikalaytuǵın indekslerdi alıw.
Joqarıda keltirilgen miynet ónimliligi kórsetkishleri insannıń miynet iskerliginen ǵárezsiz bolǵan faktorlar (baxalar, tariflar ózgeriwi, jeńillikli baxalarda vaucherlerdi satıp alıwshı sayaxatshılar sanınıń kóbeyiwi) nátiyjesinde júzege keletuǵın hár qıylı tendentsiyalar hám jónelislerge ıyelewi múmkin hám basqalar.). Usınıń sebepinen, turizm salasındaǵı jumısshılardıń miynet ónimliligi dinamikasın ob'ektiv bahalaw ushın bul tarawda (regionda) jumısshı kúshinen paydalanıw natiyjeliligi dárejesin ańlatatuǵın miynet natiyjeliligi dinamikasınıń kompleks kórsetkishinen paydalanıw kerek. Ol joqarıda kórip shıǵılǵan eki kórsetkishtiń birdey dáwir ushın esaplanǵan ózgeris indeksleri óniminiń geometriyalıq ortasha ma`nisin ańlatadı:
Naturadagi miynet ónimliligi sheklengen paydalanıw esaplanadı. Bul kórsetkishten turistik ónimdiń pútkil birlespesi ushın miynet ońimdarlıǵınıń ortasha dárejesin xarakteristikalaw ushın paydalanıp bolmaydı. Sol sebepli turizm salasındaǵı miynet ónimliligi dárejesi, basqa tarawlarda bolǵanı sıyaqlı, baha tárepinen esaplab shıǵıladı.
Esaplaw múmkin:
• ortasha kúnlik miynet ónimliligi - turistik ónimdi satıwdan túsetuǵın aqshanı islegen kún sanına bolıw jolı menen;
• ortasha saatlıq miynet ónimliligi - turistik ónimdi satıwdan túsken aqshanıń islegen jumıs saatına qatnası retinde.
Ortasha saatlıq (NPT), ortasha kúnlik (DPT) hám ortasha aylıq (MPT) miynet ónimliligi kórsetkishleri ortasında baylanıslılıq ámeldegi:
Miynet ónimliligi kórsetkishleri hám jumısshılar sanı óz-ara baylanıslı. Ekewi de turistik ónimdi (AR) satıwdan túsetuǵın dáramatlardıń ózgeriwine tásir etedi. Keling, bul kórsetkishlerdiń óz-ara baylanıslılıǵın gúzeteylik:
Sol sebepli miynet ónimliligin asırıw esabına satıwdan túsetuǵın dáramatlardıń turaqlı ózgeriwi.
Itibar beriń, miynet ónimliligi (sapa kórsetkishi) sebepli satıwdan túsetuǵın tushumning asıwı esabat etilgen sanǵa qaray, mıynet haqı ózgeriwi (kólem kórsetkishi) sebepli - tiykarǵı miynet ónimliligi boyınsha anıqlanadı.
Miynet ónimliligin asırıw hám jumısshı kúshinen paydalanıwǵa eki gruppaǵa bólinetuǵın kóp sanlı faktorlar tásir etedi: milliy ekonomikalıq faktorlar (sırtqı) hám turistik kárxana (ishki) dárejesinde isleytuǵın faktorlar.
Turizmde miynet natiyjeliligi artıwınıń milliy ekonomikalıq faktorlarına tómendegiler kiredi.
• sanaat hám odaǵı ilimiy-texnikalıq rawajlanıwdı intensivlestiriw;
• turistik kárxanalardı eń jańa úskeneler hám transport quralları menen úskenelew;
• iri turizm sanaatın jaratıw ;
• maman kadrlar tayarlaw, olardıń mamanlıǵın asırıw hám basqalar.
Jeke turizm kárxanası dárejesinde iskerlik kórsetetuǵın faktorlarǵa tómendegiler kiredi.
• turistik ónim islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw formaların jetilistiriw;
• qarıydarlarda qızıǵıwshılıq oyatatuǵın jańa, sapalı xızmetlerdi islep shıǵarıw ;
• sayaxatshılarǵa hám basqalarǵa xizmet kórsetiw formaları hám sapasın jetilistiriw.
Miynet natiyjeliliginiń ósiwi turizm xızmetlerin satıw kóleminiń (tabısınıń) ósiwi menen támiyinlenedi. Bul tásir eki jol menen júz boladı. Birinshiden, xızmetler sawdası kóleminiń ósiwi ishdagi úzilislerdiń azayıwına hám usınıń menen miynet intensivliginiń asıwına járdem beredi, nátiyjede ortasha bir jumısshına ónim kólemi asadı. Ekinshiden, turistik xızmetlerdi satıw kóleminiń bir ortasha jumısshınıń óndirisine tásiri basqarıw kadrlar sanınıń turizm xızmetlerin satıwdan túsetuǵın dáramatlardıń ulıwma ósiwine qaraǵanda astelew pátda ósiwinde kórinetuǵın boladı. Sol sebepli basqarıw kadrlar sanınıń salıstırǵanda qısqarıwı nátiyjesinde miynet ońimdarlıǵınıń asıwı gúzetilip atır.