“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

5. Kushonlar saltanati va uning Vatanimiz xalqlari tarixida tutgan 
alohida o’rni. 
Kushon davlatining paydo bo’lishi uzoq vaqt olimlar orasida katta ilmiy 
munozaralarga sabab bo’lib kelganlar. Bu afsonaviy tuyulgan podsholik tarixini 
o’rganish o’tgan asrdayoq boshlangan edi. 
O’tgan asrda London va Parij, Vena va Peterburg tangashunoslari qo’liga 
badjahl va sersoqol SHarq podsholari vaantik davr xudolaritasvirlagan tangalar 
tusha boshladi. Ularda yunon alifbosida, noma’lum tilda yozuvlar yozilgan edi. 
SHuningdek, ingliz ofitserlari, vrachlar va sayohatchilar Hindistonning Shimoli-
g’arbiy rayonlaridan antik davrga oid sharqiy uslubda ishlagan haykalchalar va 
turli buyumlar topib ola boshlaydilar. 
Mil. Avv I asrga kelib Katta Yuechji uyushmasidagi beshta hokimlikda 
Guyshuan (Kushon) hokimligi anchako’chayib va huddi kengayib bordi. 
“So’ngi Xan sulosasi tarixi” (Xitoy) ma’lumotlarga ko’ra, “Guyshuan hokimi 
Kiotszyukyu qolgan to’rtta hokimlikni birlashtirib o’zini Guyshuan hokimi deb 
e’lon qilindi”. 
Kiotszyukyu (Kudzula Kadfiz) hamma mulklarni birlashtirib, Qobuliston 
va Qandaxorni zabt etadi. Milodiy I asr boshlariga kelib Qushon davlati o’z 
ahamiyatiga ko’raantik davr Xitoydagi Xan davlati, Parfiya podsholigi, Rim 
saltanati bilan raqobatlasha oladigan qadimgi dunyoning eng qudratli va 

---

34 
zabardast davlatlaridan biri sifatida tashkil topdi. Xitoy manbalaridagi 
“Guyshuan hokimi Kiotszyukyu”, ilk kushon davriga oid topilma tangalardaaks 
ettirilgan “Kushon podshosi Kudzula Kadfiz”gaaynan mos tushadi.
Kudzula Kadfiz yoki Kadfiz I o’z podsholik siyosatini hokimiyat yerlarini 
kengaytirish bilan boshlaydi. Uning davrida Kushon davlati yerlari anchagina 
kengaydi. Kadfiz I hukumronlik qilgan davr Kushon podsholigi haqida 
tangashunoslik tadqiqotlar orqali birmuncha ma’lumotlar olish mumkin. Ba’zi 
bir guruh tangalar borki, ularning bir tomonida eng so’nggi Yunon-Baqtriya 
podshosi Germey tasviri tushirilib, uning nomi yozilgan, ikkinchi tomonida esa, 
Gerakl siymosi va “o’z ishonchiga qat’iy kushonlar yobg’usi Kujula Kadfiz” 
degan so’zlar bor. 
Tekshiruvlar shuni ko’rsatadiki, keyinroq Kadfiz I o’z nomini “yobg’u”dan
“shohlar shohi” faxri unvoniga ko’tarib tangalar zarb etadi. Yana bir guruh 
Markaziy Osiyodan (ko’proq Tojikistondan) topilgan tangalarda “shohlar shohi, 
buyuk xaloskor” degan yozuv uchraydi. Ko’pchilik olimlarning fikriga ko’ra, 
bu tangalarni Kadfiz I zarb qilgan. 
Kudzula Kadfizdan so’ng taxtga uning o’g’li Vima Kadfiz (Kadfiz II) 
o’tiradi. U mamlakatda pul islohoti o’tkazib oltin tangalar zarb qila boshlaydi. 
SHuningdek Kadfiz II Hindistonning bir qismini Kushon davlatga qo’shib oladi 
va Rim saltanati bilan aloqalar o’rnatadi. 
Kushon podsholari ichida eng mashhuri Kanishka hisoblanadi. Uning 
hokimlik davrida Kushonlar saltanati yanada gullab-yashnadi. Kanishka davrida 
Panjob, Kashmir viloyatlari mamlakatga qo’shib olingan. Mamlakatning 
poytaxti esa Peshovar (Afg’oniston) atrofida edi. 
Mamlakatning hududi Shimoliy Hindiston, Afg’oniston, markaziy 
Osiyodagi ko’pgina viloyatlar, Sharqiy Turkistondan iborat edi. Syuan’ 
Tszyanning yozishicha, “Kanishka podsholik qilgan davrda uning shon-shuhrati 
qo’shni mamlakatlarga yoyildi. Mamlakatning harbiy qudrati ko’pchilik 
tomondan tan olindi. Xitoyning g’arb tomonidagilar ham Kanishkaning 
hokimyatini tan olib, o’nga o’z garovga qo’yilgan odamlaridan yuborilgan 
edilar”. 
Kanishka davrida zarb etilgan tangalarda Budda xudosi, zardushtiylar 
xudolari Vurutragna, Anaxiti, Mitra va boshqalarni uchratish mumkin. Aynan 
shu davrda zarb etilgan tangalarda yunon alifbosidagi Baqtriya tilida yozilgan 
tangalar (Evropa tadqiqotchilarini hayratga solgan tangalar) zarb etilaboshlandi. 
Kanishka davrida Kushonlar davlatida buddiylik diniga katta e’tibor berildi 
(Kanishkaning o’zi ham shu dinda edi). Baqtriya tilining ahamiyati yanada 
oshdi. Hunarmandchilik va savdo yuqori darajaga ko’tarildi. Kushon davlati 
o’zining eng rivojlangan cho’qqisiga ko’tarilgan. Hind manbalarining 
ma’lumotlariga qaraganda, Kushon davlatiga Kanishkadan so’ng Vasishka 
podsholik qiladi. U va Vasudeva podsholigi davrida qudratli kushonlar saltanati 
inqirozga uchray boshlaydi. 

---

35 
Kushon podsholigi davridagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotga nazar tashlasak, bu 
davrdagi yirik shaharlardan biri Termiz shahri edi. Termiz asosan Kushonlar 
davridagi yuksak rivojlandi. Bu davrda shahar Hindiston bilan g’arb, shimol, 
sharq mamlakatlarni bog’laydigan savdo yo’llaridagi yirik shahargaaylangan. 
SHaharning maydoni anchagana katta bo’lib, uning hududidan Qoratepa, 
Fayoztepa kabi Budda ibodatxonalari qazib ochilgan. Ular ibodat qilish joyi 
bo’lishi bilan birgalikda, ajnabiy savdogarlar savdo-sotiq qiladigan manzil ham 
hisoblangan. Ibodatxonalar qoshida turli hunarmandchilik ustaxonalari bo’lib, 
ular faqat qohinlar ehtiyojini qondiribgina qolmay, bozor uchun ham xizmat 
qilgan. Ibodatxonalarda kulolchilik ustaxonalarini topilish shunday dalolat 
beradi.
So’g’diyona, Farg’ona va Chochning Kushon davriga oid ko’hna shahar va 
qishloqlari yaxshi o’rganilmagan bo’lsa-da, bu yerlarda ham katta-katta 
o’zgarishlar va shaharlar rivojini kuzatish mumkin. Yirik shaharlardan biri 
Samarqand edi. So’g’diyonada undan tashqari mayda manzilgohlar ham ko’p 
edi. Manzilgohlar mustahkam himoya devorlari bilan o’ralgan edi. Farg’ona 
vodiysida ham moddiy madaniyatining rivojlanganligini kuzatish mumkin. 
Xorazmda ko’pgina shaharlar va manzilgohlar mavjud edi. Shulardan biri 
Tuproqqal’a ko’hna shahridir. Shahar tuzilishiga ko’ra to’g’ri burchakli bo’lib, 
qalin devorlar bilan o’ralgan. Shahar o’rtasida tor ko’cha o’tgan. SHahardan 
Kushon davriga oid ko’plab narsalar topilgan. Bu yerga podsho saroyi ochilgan 
bo’lib, shahar devorlaridaajoyib tasvirlarni uchratish mumkin. Shuningdek, 
Tuproqqal’adan Xorazm podsholarining arxividan namunalar ham topilgan. 
Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, Kushon davrida Markaziy 
Osiyoning deyarli barchaviloyatlari qishloq xo’jaligini yaxshi o’zlashtirib olgan 
edilar. Tekisliklarda sug’orma dehqonchilik bilan birgalikda chorvachilik ham 
rivojlanadi. Bu davr Xorazmda, Zarafshonda ko’plab sug’orish inshootlari 
qurildi. Dehqonchilik qurollarida ham o’zlashtirish sodir bo’ldi. Masalan 
Kushon davriga oid Talibarzu yodgorliklaridan (Samarqand) yer haydaydigan 
omochning temir uchi topilgan.
Tog’ etaklari va tog’ oldi vohalarida bu davrda chorvachilik rivojlanib 
boradi. Ayniqsa, Farg’ona chorvachilik bilan shug’ullanuvchi yarim 
ko’chmanchi aholi ko’p edi. Ularning zotdor otlari qo’shin davlatlarda ham 
mashhur edi. 
Hunarmandchilik faqat yirik shaharlarda emas kichikroq manzilgohlarda 
ham rivojlandi. Ayniqsa, qurol-aslaha ustaxonalarida harbiy qurollar yasash 
rivojlandi. Kushonlar davrida paydo bo’lgan va murakkab tuzilishga ega 
bo’lgan Markaziy Osiyo kamoni keyinchalik Eronda keng tarqaldi. Nayzalar 
yog’ochdan yasalardi. O’qlar va nayza uchlari temirdan yasalib bir necha 
ko’rinishga ega edi. Uchi uchburchakli o’qlar kengroq yoyilgan edi. Harbiylar 
xanjar va qilichlar bilan qurollanar edilar. Milodning boshlarida Markaziy 
Osiyoda dudama qilichlar rasm edi. Qurol-aslahalardan qalqon, jang boltasi 
ham taqib yurilardi. 

---

36 
Qushonlar davrida savdo-sotiq, ichki va tashqi savdo ayniqsa rivojlandi. 
Savdo munosabatlarining rivojlanishida “Buyuk ipak yo’li” ning ahamiyati 
katta bo’ldi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda “Buyuk ipak yo’li” 
miloddan avvalgi III asrning ohiri – II asrlarda shakllana boshlaydi. Ko’pchilik 
olimlar miloddan avvalgi II asrda Markaziy Osiyoga kelgan Xitoylik sayyoh va 
savdogar, imperator saroyi ofitseri Chjan Tszyanni Xitoydan bu yo’lni boshlab 
bergan dastlabki sayyoh deb hisoblaydilar. Miloddan avvalgi II asrning
ohirlarida Xitoy qo’shinlari Davan (Farg’ona) yerlariga bostirib kirdilar. O’sha 
davrdan boshlab Markaziy Osiyo va Xitoy o’rtasida savdo va madaniy aloqalar 
riivojlanib bordi. Farg’ona, So’g’d va Baqtriyaga ipakchilik kirib keldi. Karvon 
yo’li rivojlanib borgan sari savdo-sotiq ishlari ham rivojlanib bordi. Xitoy 
savdogarlari Markaziy Osiyogaasosan xom ipak va ipak matolari, Markaziy 
Osiyolik savdogarlar Xitoyga shisha buyumlar, qimmatbaho toshlar, zeb-ziynat 
buyumlari va boshqalar eltganlar. 
Milodning boshlarida qadimgi dunyoning ilg’or madaniyatli davlatlari 
asosan to’rtgacha: o’rta yer dengizidagi Rim, Yaqin Sharqdagi Parfiya, 
Xitoydagi Xan davlati va xozirgi Hindiston, Pokiston, Afg’oniston va Markaziy 
Osiyoni birlashtirgan qudratli Kushonlar saltanatiga bo’linar edi. G’arbda Britan 
orollarida sharqda Tinch okeani sohillarigacha cho’zilgan bu to’rtta zabardast 
saltanat insoniyat tarixida birinchi bo’lib “Buyuk Ipak yo’li” deb nomlanuvchi 
bir yo’l bilan bog’landilar. “Buyuk Ipak yo’li” Xitoydagi Xan imperiyasi 
poytaxtidan Kushon va Parfiya davlatlari hududi orqali O’rta Yer dengizining 
shimoliy qirg’oqlarigacha cho’zildi. Bu yo’l tufayli ko’p minglab (umumiy 
uzunligi 12 ming km.) kilometr masofadagi davlatlar o’zaro aloqa bog’lashga 
yerishdilar. Podsholarning o’zaro elchi yuborishlari, bir-birlariga har hil 
sovg’alar in’om etishlari an’anagaaylandi. Savdo-sotiq rivojlandi. SHarq bilan 
G’arb madaniyatining bir-biriga ta’siri ko’chaydi. O’sha davrdagi ko’plab 
madaniy o’xshashliklar ham shu tufayli yuzaga keldi.
“Buyuk Ipak yo’li ” bo’ylab ko’plab karvonsaroylar, shaharlar barpo etildi. 
Bu yo’ldan borayotgan savdogarlar ko’pincha yo’lning ohirigacha bormas 
edilar. Markaziy Osiyo viloyatlari bu yo’lning o’rtasida joylashganligi sababli 
savdogarlar Xorazm, Samarqand, Termiz va boshqa joylarda o’z mollarini sotib, 
mahalliy maxsulotlarni xarid qilar edilar. O’sha davr Markaziy Osiyo
bozorlarida chetdan keltirilgan ko’plab maxsulotlar mavjud edi-ki, xozirgi 
kunda Ipak yo’li ustidagi ko’hna shaharlar va manzilgohlardagi arxeologik 
qazishmalar natijasida topilayotgan topilmalar fikrimizni dalillaridir.
Rim manbalari, keyinroq esaarab geograflarining ma’lumotlariga 
qaraganda, Rim saltanatiga Kushon davlatidan asosan temir va temir buyumlar 
olib ketilgan. Xitoyliklarni esaasosan “uzoq va og’ir yo’llarni bosib o’tishga 
qodir bo’lgan” Farg’onaning otlari hayratga solgan. Shuningdek, Xitoyga jun va 
jun gazlamalar, qo’y terisi, qurollar va qimmatbaho toshlar sotilgan. O’z 
navbatida Xitoydan ipak turli Xitoy gazlamalari chinni buyumlar keltirilgan.

---

37 
Kushon davlati undan tashqari katta va kichik viloyatlar, dasht va tog’ oldi 
ko’chmanchilari bilan savdo-sotiq munosabatlari olib borgan. Yuqorida qayd 
etganimizdek bu munosabatlarda “Buyuk ipak yo’li” ning ahamiyati beqiyos 
bo’ldi. 
Kushon davri yoki milodiy I- III asrlar ko’pgina G’arb va Sharq madaniy 
mamlakatlari bilan qizg’in iqtisodiy, madaniy va siyosiy munosabatlardabo’lgan 
qudratli va mustaqil davlatning har tomonlama gullab yashnagan davri bo’ldi. 
Biroq shuni alohida ta’kidlash lozimki, bu saltanat quldorlik munosabatlari 
ancha taraqqiy etgan bir sharoitda hayot kechirgan turli halqlarning 
aralashmasidan iborat edi. Ayni paytda, kushon davrining ohiriga kelib 
Markaziy Osiyoda quldorlik tuzumining yemirilishiga sabab bo’lgan olimlar 
paydo bo’la boshlaydi. 
Kushonlar hukmronligi davri Markaziy Osiyo tarixida o’chmas iz qoldirdi 
va kattaahamiyatga ega bo’ldi. Sharq va G’arbga qatnab turgan elchilar va 
karvonlar bilan birga madaniy an’analar ham kirib keldi. Bu an’analar mahalliy
madaniy jarayonlar bilan aralashib o’ziga xos Kushon madaniyati va san’atining 
paydo bo’lishga olib keldi. Kushon madaniyati o’z navbatida qadimgi SHarq va 
G’arb madaniyatidda chuqur iz qoldirdi.