O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

19.2. Jahon mamlakatlarida erkin iqtisodiy hududlar
faoliyatining o'ziga xos rivojlanish xususiyatlari
90-yillarda jahon iqtisodiyotida xalqaro erkin iqtisodiy hududlarni 
tashkil qilish jarayonlari kuchayib bordi. Maxsus erkin iqtisodiy 
hududni tashkil qilish loyihasi asosida Rossiya, XXR, KXDR 
chegaralari tutashgan joyda Tumangan erkin iqtisodiy hudud barpo 
etilgan edi. Ushbu loyiha 20 yilga mo'ljallangan bo'lib, uning birinchi 
bosqichdagi qiymati 90—110 mlrd dollarni tashkil etgan.
Turli ko'rinishdagi erkin iqtisodiy hududlarning o'xshash 
tomonlaridan biri ularda tadbirkorlar uchun moliyaviy, bojxona va 
soliq imtiyozlari, shuningdek, umumiy rejimga nisbatan ustun- 
liklarga ega bo'lgan qulay investitsion iqlimni mavjudligidadir. Turli 
ko'rinishdagi erkin iqtisodiy hududlarda imtiyoz va rag'batlantirishlar 
o'zlarining b a’zi jihatlari bilan farq qiladi. Bunday imtiyozlarni 
to'rt asosiy guruhga bo'lib o'rganish mumkin:
— 
tashqi savdo imtiyozlari.
Bunga alohida bojxona-tarif rejimi kirib 
(eksport import bojlarini kamaytirish yoki bekor qilish), unda tashqi 
savdo operatsiyalarini amalga oshirish tartiblari soddalashtiriladi;
— 
soliq imtiyozlari.
Bunda faoliyatning m a’lum ko'rinishlari soliq 
imtiyozlari orqali rag'batlantiriladi. Bu imtiyozlar soliq bazasi (da­
romad, mulk qiymati va boshq.) va shuningdek, uning tarkibiy 
qismlari (amortizatsiya ajratmalari, ish haqiga xarajat, transport) 
soliqqa tortilishidan doimiy va vaqtinchalik ozod qilinadi;
— 
moliyaviy imtiyozlar
bo'lib, o'z ichiga turli shakldagi sub- 
sidiyalami oladi. Ularga kommunal xizmatlarning arzonligi, yer 
maydonlari va ishlab chiqarish binolari ijara haqini kamaytirish, 
imtiyozli kreditlar kiradi;
— 
m a ’muriy imtiyozlar,
korxonalami ro'yxatdan o'tkazish va 
xorijiy fuqarolarni kirib-chiqishlarini yengillashtirish, shuningdek, 
xizmatlar ko'rsatish maqsadida m a’muriyat tom onidan maxsus 
hududlarni ajratilishi kiradi.
Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishning jahon tajribasi 
ulaming umumiy yutuqlari va xususiyatlari, shuningdek, rivoj- 
lanishning o'ziga xos tom onlari haqida m a’lum bir xulosalar 
chiqarishga imkon beradi. Sanoati rivojlangan davlatlardagi erkin 
iqtisodiy hududlar muvaffaqqiyati ularning yaxshi rejalashti- 
rilganligiga va boshqaruv tizimining moslashuvchanligiga bog'liqdir. 
Jahon xo'jaligidagi iqtisodiy holatlarning o'zgarib turishi erkin 
iqtisodiy hududlarni rivojlanishiga ta ’sir ko'rsatib, bu o'zgarishlarga 
mos ravishda javob qaytarishni talab qiladi.
142

---

Erkin iqtisodiy hududlarni tashkil qilinishi ijtimoiy-iqtisodiy 
jihatdan foydalidir. Bu hududlar ko'plab ish o ‘rinlarini tashkil 
qilishda, xalqaro tovar ayirboshlashni jonlantirishda, tashqi savdo 
natijalarini yaxshilashda, ilm iy ishlab 
chiqarish salohiyatni 
oshirishda muhim ahamiyatga egadir.
Rivojlanayotgan davlatlardagi erkin iqtisodiy hududlar bir 
q ato r o ‘xshashliklarga ega bo 'lib , ular quyidagilardan iborat. 
B irinchidan, bu davlatlarda eksport uchun ishlab chiqarish 
hududlari keng tarqalgan. Yuqorida aytilganidek, EIC H H tashkil 
qilishga qator iqtisodiy sabablar, aw alam bor, eksport uchun sanoat 
tovarlari ishlab chiqarishni rivojlantirish, m am lakatga xorijiy 
kapital, ilg‘or fan-texnika, zamonaviy texnik axborotlar jalb qilish 
zaruriyati kabi sabablar turtki b o ‘ladi. Ikkinchidan, EIHlardagi 
xo'jalik yuritish rejimi xorijiy ishbilarm onlar uchun erkin va 
imtiyozli bo'ladi. Bu EIHlar orasida xalqaro raqobatning kuchayishi 
bilan bog'liq bo'lgan jarayonlar mavjud bo'ladi. U chinchidan, 
E IH lar faoliyatida tovar sanoat diversifikatsiyasi ro 'y beradi. 
Zamonaviy ITI yangi va yuqori texnologik ishlab chiqarish bilan 
bog'liq bo'lgan EIHlarni ilg'or o'rinlarga olib chiqadi.
Rivojlanayotgan davlatlar orasida Xitoydagi E IH lar sezilarli 
rivojlanib borm oqda. 80-yillarning boshida maxsus EIH larga 
birlashgan kichik-kichik hududlar Xitoy hukumatini 90-yillaming 
boshlariga kelib yirik EIHlarga aylangan davlatlardan biri bo'lib 
qolishiga sabab bo'ldi. Mamlakatda va xorijda m ashhur bo'lgan 
EIH lar «Shen chjen», «Chjuxay», «Syamen», «Shantou», «Xay- 
nan»dan tashqari texnik-iqtisodiy hududlar (20 dan ortiq) va yangi 
yuqori texnikani rivojlantirish hududlari texnoparklar ham sezilarli 
rivojlandi. Xitoydagi «Pudun» iqtisodiy rivojlanish hududi bir necha 
o 'n yillar mobaynida Shanxayni Osiyo—Tinch okeani m in ta­
qasidagi yirik savdo va moliyaviy markazga aylantiradi.
EIHlarni tashkil topishi Xitoy hukumati tom onidan 70-yillar 
oxirida e ’lon qilingan ochiq tashqi iqtisodiy siyosatning natijasidir. 
EIHlarni rivojlantirish modelini tanlashda Xitoy rahbariyati xorij 
tajribalarini e’tiborga oldi. Singapur, Tayvan va AQSH tajribalariga 
alohida e’tibor berildi. EIHlarni tashkil qilishning bir necha variant­
lari ishlab chiqildi. Oqibat natijada eksportga va shuningdek, xorijiy 
kapitalni jalb qilishga ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshilashga 
yo'naltirilgan EIH modeli tanlab olindi. Maxsus iqtisodiy hududlar 
«ochiq eshiklar» siyosatini amalga oshirgan holda mamlakatning 
boshqa tumanlarini bog'lab turuvchi rolini o'ynay boshladi.
143

---

90-yillarning boshida XXRning dengiz port shaharlarida maxsus 
iqtisodiy hududlar — 
erkin bojxona hududlari
(erkin bojsiz savdo 
hududlari) vujudga kela boshladi. Ular xitoylik mutaxassislaming 
fikricha, erkin bojxona hududlar boshqa xorijiy davlatlardagi erkin 
bojxona hududlari modeli bo'yicha rivojlantirilgan. Xullas, Xitoydagi 
maxsus iqtisodiy h ududlar va shuningdek, boshqa im tiyozli 
investitsion iqlimdagi tum anlar faoliyatining amaliyoti shubhasiz 
muvafaqqiyatga erishdi. Xitoylik va xorijiy mutaxassislar EIH lar 
erishgan yutuqlar qatoriga, awalambor, barqaror iqtisodiy o ‘sish 
sur’atlarini, hududlarga ko'p miqdorda xorijiy investorlarni jalb 
qilinishini m ehnat unumdorligini sezilarli darajada o'sishini va 
nihoyat, aholini turm ush tarzi darajasini o'sishini va h.k.larni 
kiritishadi.
Xitoydagi maxsus EIH umuman olganda, davlat mulki ustunlik 
qilgan holatdagi bozor m unosabatlaridan foydalanish bo'yicha 
tajribadir. M a’lumki, birdaniga bozor iqtisodiyotiga o'tish xalq uchun 
va milliy iqtisodiyot uchun qiyinchiliklar tug'dirishi mumkin. 
Shuning uchun ham Xitoy hukumati bozor iqtisodiyotiga o'tish 
siyosatini birdaniga qabul qilinadi. Xitoylik iqtisodchilarning 
aytishicha, mamlakatning maxsus iqtisodiy hududlari XXI asrda 
Xitoy yashashi mumkin bo'lgan iqtisodiy modellami polegoni bo'lib 
faoliyat ko'rsatgan.
EIHlar turli davlatlarning alohida tumanlari ijtimoiy-iqtisodiy 
ishlab chiqarishning u yoki bu sohasini rivojlanishi uchun, xorijiy 
kapital jalb qilish yoki mahalliy kichik va o'rta biznes faoliyatini 
jonlantirishdagi roliga asos bo'la olmaydi. EIHlarning faoliyati 
mamlakatning boshqa hududiga ta ’siri juda cheklangan holda qol­
moqda. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda esa bunday masalalarga 
alohida e’tibor berilmoqda.
Tadqiqotlarga qaraganda, EIHlarga xorijiy kapital jalb qilishga 
ketadigan xarajat o'rta hisobda 1 dollari xorij kapitaliga 4 dollarga 
to 'g 'ri keladi. M asalan, 80-yillarning oxirida XXRning to 'rtta
EIHlaridagi xorijiy kapital 4 mlrd.dollarni tashkil qilgan bo'lsa, 
Xitoyning o'zi kiritgan mablag'Iari esa 22 mlrd dollarni tashkil 
qilgan. Shunday qilib, amalda Xitoyda EIHlarning infrastrukturasi, 
markaziy davlat mablag'Iari hisobiga vujudga kelgan.
Xullas, E IH lar jah o n iqtisodiyotida nafaqat m uvaffaqiyat 
keltirish balkim, ularni tashkil etishda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi 
ham mumkin. Masalan, Shri Lanka, Gvatemala, Liberiya, Senegal 
va boshqa davlatlarda turli ko'rinishdagi EIHlar nafaqat muvaf-
144

---

faqiyatsizlikka uchradi, balki umuman o ‘z faoliyatini to ‘xtatdi. 
Buning asosiy sabablari qilib siyosiy, iqtisodiy va tashkiliy sabablami 
ko'rsatish mumkin. Siyosiy sabablarga mamlakatdagi umumiy siyosiy 
beqarorlik, fuqarolar o'rtasidagi kelishmovchiliklar va boshqalar 
kirsa, iqtisodiy sabablarga, eng aw alo, EIHlardagi juda murakkab 
investitsion rejim haqidagi qonunchilik kiradi. EIHlardagi byuro- 
kratik boshqaruv va shuningdek, investorlarni ro'yxatga olishdagi 
byurokratik amallarning mavjudligi, reklamaning sustligi va bosh­
qalar ham EIHlar taqdiriga sezilarli ta ’sir ko'rsatadi.
1. EIHlarni mazmuni va mohiyatini xarakterlab bering.
2. EIHlarning asosiy ko'rinishlarini tavsiflang.
3. Jahonning turli mamlakatlarida EIHlar faoliyatini o'ziga xos 
rivojlanish xususiyatlari.
4. EIHlar muvaffaqiyatsizlikka uchrashining asosiy sabablarini 
ko'rsating.

---