O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

91£Ш
17
-
T R P И
kntiHixonasi

---

3. Jamiyat piramidasining navbatdagi qavati ishlab chiqarishning iqtisodiy usuli, 
iqtisodiy (ishlab-chiqarish) munosabatlari tuzulmasi. lining asosiy unsurlari: qayta 
ishlab chiqarish tuzilishi; mulkchilik shakllari, ishlab chiqarish vositalari va uning 
natijalarini (o'zlashtirish) ishlab chiqarilgan mahsulotni qayta ishlab chiqarish 
ishtirokchilari, jamiyat a’zolari o'rtasida taqsimlash usullari; ayirboshlash usullari, 
jamiyatda ishlab chiqarilgan mahsulotni aylanishi, iqtisodiy boshqaruv shakllari, 
alohida xodimlar, qayta ishlab chiqarish birliklarini eng samarali usullarga undovchi 
boshqamvchi va motivatsiya mexanizmi. Har bir sivilizatsiyaga ma’lum bir mos 
qayta ishlab chiqarish unsurlari va sohalar, iqtisodiy munosabatlar tuzumi mavjud.
Neolit sivilizatsiyasini jamoa mulki, teng taqsimot, natural ayirboshlash, ijtimoiy 
mehnat taqsimotining ilk shaklidagi mehnat faoliyatini bevosita boshqarishga 
asoslangan edi. Ilk sinfiy va antik sivilizatsiya xususiy o'zlashtirishga (yakka, yoki 
jamoa). Ishlab chiqarish vositalari va xodimlami erkin dehqonlar va hunarmandlami 
jamoa va kichik xususiy mulk aralashgan holda qullar uchun kam ulush, tovar 
ayirboshlashni o'sishi (ijtimoiy ishlab chiqarish mahsulotining bir qismini qamrab 
oladigan), dehqon oilalarini shaxsiy mulki sifatida 
mehnat qurollariga egaligi, 
noiqtisodiy majburlash va (sun’iy sug’orish tizimini qurish, boshqarish, piramida, 
saroylar, ibodatxonalami qurilishi).
O'rta asrlar va industrial sivilizatsiyalar uchun yer va qisman ishlab chiqarish 
xodimlariga (qaram dehqonlar va hunarmandlar), toifaviy - feodal (“ko'p etajli”) 
egalik, dehqon oilalarini mehnat qurollariga shaxsiy egaligi, “Erkin shaharlar”da 
sanoat, qurilish, savdoda yollanma mehnat unsurlari bilan yarim burjua mulkchiligi, 
rivojlangan bozor - pul mexanizmini shakllanishi xosdir. Industrial sivilizatsiyalar 
uchun kapital va yollanma mehnat, bozor munosabatlari hukmronligiga asoslangan 
iqtisodiy tuzum xos.
Ishlab chiqarishning 
iqtisodiy usuli o'z taraqqiyotida uning hayotiy sikli 
fazalariga javob beradigan m a’lum bosqichlami bosib o'tadi.
“S o f’ ko'rinishda iqtisodiy munosabatlar bo'lmaydi. Har bir davrda turli 
iqtisodiy ukladlar bir - birini to'ldiradi va qarama - qarshi turadi: yetakchi bu ishlab 
chiqarish usuli yoki uning fazalaii; eski, ilgari yetakchi bo'lgan ukladlarning kam 
yoki ko'p qoldiqlari; tarixiy vaqt, vaqt ham kelmagan tug’ilayotgan kelajak uklad 
kurtaklari. O'tish davrlarida ketayotgan va kirib kelayotgan ukladlarning nisbatan 
muvozanati va keskin qarama - qarshiligi kuzatiladi, shuning uchun bu yerda aralash 
iqtisodiyotning yetakchiligi to'g’risida gapirish to'g’riroq bo'ladi.
4. Ijtimoiy - iqtisodiy tizim - sivilizatsiya piramidasining navbatdagi qavati - 
ijtimoiy munosabatlaming murakkab tizimini ifodalaydi. Unga ulaming quyidagi 
ko'rinishlarini keltirish mumkin:
a) Aholining turli guruhlari o'rtasidagi ijtimoiy munosabatlar - jins yosh (erkaklar 
va ayollar, bolalar, kattalar va keksalar) ijtimoiy qayta ishlab chiqarishda va mehnat 
taqsimotida turli o’rinlami egallaganlar (turli sinflar, jismoniy va aqliy mehnat 
kishilari, shahar va qishloq aholisi); ta’lim darajasi va boshqa (turli dinlarga mansub 
ruhoniylar va dindorlar).
b) Etnik va milliy - bir 
hududda (mamlakatda) yashovchi va madaniyat, 
iqtisodiyot, tarixiy an’analar, til birligiga ega bo'lgan odamlar guruhlari o'rtasidagi; 
turli irqlar, millatlar, milliy guruhlar o'rtasidagi;
- 18-

---

s) Siyosiy alohida ijtimoiy guruhlar, sinflar, mamlakatlar, etnoslar, manfaatlarini 
himoya qiladigan, yoki boshqa siyosiy kuchlar bilan hamkorlikda yoki qarama - 
qarshiiikda, shu bilan birga bu qarama - qarshiliklar qurolli to'qnashuvlar, urushlar, 
mustamlakachilik bosqinlarining o'rta shakllarini olishi mumkin. Ichki siyosiy 
munosabatlar (bir davlat, mamlakat ichida) va tashqi siyosat (turli mamlakatlar 
o'rtasidagi) farqlanadi.
d) Davlat - huquqiy - davlat hokimiyatining turli shakllarida aks etuvchi, uning 
huquqiy norma tizimlarida amalga oshiruvchi davlat va huquqni himoya qiluvchi 
organlarni ularga rioya qilishni ta’minlaydigan. Davlat mamlakat ichida turli 
funksiyalami (qayta ishlab chiqarishni, huquq - tartib, aholini ma’lum bir qatlamlarini 
qo'llab - quwatlash, davlat tuzumini o'zgartirishga urinayotganlami bostirish) va 
boshqa mamlakatlami bosib olish, tashqi iqtisodiy munosabatlami tartibga solish va 
boshqalar) bajaradi; tegishli huquqiy boshqarish bilan farqlanadi. Har bir sivilizatsiya 
o'z tuzumi va ijtimoiy - siyosiy munosabatlarning taraqqiyot darajasiga ega. Bu 
sohalaming asta - sekin kuchayishi, munosabatlarning yangi ko'rinishi va tiplarini 
paydo bo'lishi umum - tarixiy qonuniyatdir. Agar