O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

(Tumannost Andropedi I. Efremov). 
Hayot bu buyuk ufopivani 
inker qildi, XX asr oxirida kommunizm ideallari og’ir mag’lubiyatga uchradi (hozirgi 
vaqtda to'la tenglik va erkinlikga intilish saqlanib qolayotgani uchun kommunizm 
g’oyasi yangilangan ko'rinishda qayta tug’ilmoqda).
Jahon sivilizatsiyalarining almashuv konsepsiyasi tarixiy jarayonni boshlanishini 
aniq chizadi. Tarix hisobini 
neolit
inqolibidan va undan oldingi o'tish davri - 
mezolitdan
hisobini olib boradi; marksistik sxemaga nisbatan tarixni yirik 
bosqichlarini yanada bo'lib taklif qiladi va asosiysi sivilizatsiyalar almashuvi ritmi, 
unga mos harakatlantiruvchi kuchlar va qarama - qarshiliklar kelajakka - insoniyat 
jamiyati mavjud bo'lgan vaqtgacha saqlanib qoladi.
Yuqorida ko'rsatilgan tarixni davrlashtirishga yaqin yondashuvni 
I.M.Dvakonov
taklif qiladi. U tarixiy vaqtni hisobini 
neolit
inqilobidan emas, zamonaviy odam 
Homo Sapiensning
paydo bo'lishidan (shunga muvofiq tarixning katta bosqichi - 
deyarli 30 ming yil qo'shiladi) hisoblaydi; so'z sivilizatsiya to'g’risida emas, tarixiy 
jarayonlar fazalari (ulami insoniyatning hayot fazalai-i sifatida tushunish mumkin); 
alohida fazalar va jahon sivilizatsiyalarining muddatlari tushunchalari va mazmunini 
tushunishda farqlar bor. Endi sivilizatsiya dinamikasi va tuzilishiga batafsil 
to'xtalamiz. Sivilizatsiya tuzitishini kesilgan piramida ko'rinishida tasaw ur qilamiz,
- 14

---

qaysiki u vertical bo'yicha besh qavatni tashkil qiladi, ularning har bin o'z navbatida 
bir-birini to’ldiradigan unsurlarga ega.
Ehtiyojlar
Qobiliyat
lar
Bilim
Malaka -
ko'nikma
Manfaat
lar
(istak)
Iroda
Rasm. Sivilizatsiya piramidasi (jamiyatni tuzilishi)
~ 15-

---

1. Piramidaning asosi, poydevori bolib odam xizmat qiladi, aniqrog’I - oila, 
jamiyatning birlamchi bo'g’ini, uning molekulasi (qaysiki, o'z navbatida bo'limas 
atomlar - o‘zaro to'ldiradigan funksiyalami bajaradigan oila a’zolaridan tuzilgan, bir 
kishidan iborat bo'lgan, ko'pgina funksiyalami, lekin barcha funksiyalami ham 
bajarmaydigan bir kishidan iborat bo'lgan oila bo'lishi mumkin). Aynan oilada 
odamning biosotsial genotipini qayta ishlab chiqarish saqlanadi, odamlar avlodini 
almashuvi yuz beradi, asosiy hayotiy ehtiyojlar qondiriladi, boshlang’ich bilim va 
ko'nikmalar orttiriladi (qaysiki, 
ta’lim tizimi keyin to'ldiriladi va rivojlanadi), 
insonning irodasi va qiziqishlari shakllanadi. Oilada ijtimoiy qayta ishlab 
chiqarishning boshlang’ich va oxirgi punktlari. Oilani o'z-o'zini saqlashi tushkunlar 
va o'tish davrining buzilishlari vaqtida buzg’unchiliklami boshlanishiga chegara 
qo'yib, ulami betaraf qilishga asos bo’lib xizmat qiladi. Oilani buzilishi oxir - 
oqibatda atomlashgan jamiyatni aynishi va halokatiga olib keladi.
Oilalarning to'plami demokrafik qonunlar bo'yicha rivojlanadigan, jamiyatning 
ehtiyojlar tuzilishi va umumiy hajmini belgilaydigan xalq aholini tashkil qiladi. 
Aholini umumiy soni, uni o'sish suratlari, hududda aholini joylashuvi ko'p hollarda 
jamiyat taraqqiyoti darajasini va unda to'planib qolgan qarama -qarshiliklami 
belgilaydi.
Sivilizatsiyalar tarixi neolit davrida monogam (yaqin qarindoshlarni bir necha 
avlodlarini o’z tarkibiga olgan katta oila) oilani ijtimoiy - iqtisodiy birlik sifatida 
shakllanishidan boshlandi. Har bir yangi sivilizatsiya bilan oilaning tarkibi va 
funksiyasi uning moddiy va ma’naviy qayta ishlab chiqarishdagi roli o'zgaradi.
Oila - jamiyatning asosiy qayta ishlab chiqamvchi bo'g’ini. Unda odamni qayta 
ishlab chiqarish nafaqat bosh ishlab chiqarish kuchlami, balki ijtimoiy qayta ishlab 
chiqarishning maqsad va mohiyati amalga oshiriladi. Hozirgi jamiyatda uy 
xo'jaligida foydali mehnatni 30-40 % gacha sarflanadi. Shaxsiy toinorqa xo'jaligida 
oila istemol qiladigan oziq - ovqatni bir qismi yaratiladi, uyda esa 
shaxsiy 
xizmatlami (uyni tozalash, ovqat tayyorlash, kir yuvish, tarbiya, ta’mirlash va 
boshqalar) asosiy qismi amalga oshiriladi.
Oila sivilizatsiyaning poydevorini saqlashdan chetlashmaydi. Inson individ, shaxs 
sifatida o'zining ma’naviy dunyosiga ega, oiladan, jamiyatdan axborot oqimi va 
energiyani simirib oluvchi, bu oqimlami o'zgartirilgan holda qaytarib bemvchidir. 
Har bir kishi individual, takrorlanmas, lekin u jamiyatning oynasi, atomi bo'lib 
xizmat qiladi. Jamiyatsiz odam yo'q, odamsiz jamiyat yo'q. Jamiyat tarixi - bu 
ko'pgina odamlaming, ulami taqdirini, anglangan harakatlari tarixidir.
Sivilizatsiyalar tarixi, jamiyatning dinamikasidagi bosqichlar - bu izchil, to'la 
ziddiyatli hamkorlik va ko'pgina shaxslaming kurashidir, ulaming 
ongi va 
faoliyatida tarixiy qonuniyat yaqqol ko'rinadi, merosiy genotip saqlanib qoladi va 
boyiydi, jamiyatni bir tarixiy bosqichdan boshqasiga harakati yuz beradi. Alohida 
odam ko'p qiyofali, o'zgaruvchan, ba’zida sirli va o'z hatti - harakati va intilishlarida 
tushunib bo'lmaydigan, lekin aynan millionlar va milliard - individlaming hamkorligi 
va qarama - qarshiligidan tarixiy jarayonlaming yurishi qaror topadi.
2. Sivilizatsiya piramidasining keyingi qavati - ishlab chiqarishining texnologik 
uslubi - 
jamiyatda foydalanadigan texnologiyalar, ishlab chiqarishning tashkil 
etilishini shakl va tamoyillari, ishlab chiqarish vositalari hamda tabiiy ishlab
-
16
-

---

chiqarish kuchlarining to'plami ifodasidir. Insoniyat jamiyatining birinchi 
bosqichlarida davrlar arxeologlar va tarixchilar tomonidan asosiy materiallardan 
foydatanib tayyortanadigan (tosh, jez, temir) mehnat qurollari bilan davrlar 
farqlanadi. Energiyaning asosiy manbasi 
insonning muskul kuchi, keyin esa 
hayvonlaming kuchi edi; insonning tabiat kuchlariga to'la qaramligi bilan 
mehnatning oddiy kooperatsiyasi yetakchi edi. Inson qadamma - qadam snn’iy 
dunyoni shakllantirdi, yanada murakkab mehnat qurollar, keyin mahshinalar, 
murakkab texnik tizimlar, energetikani, endi esa boshqaruv va nazorat funksiyalarini 
o'zlari kashf qilgan priborlar, programmalashtirilgan nazorat tizimlariga berdi. Ichki 
ishlab chiqarish, sohalararo hududiy mehnatni ijtimoiy taqsimoti yuz berdi; korxona, 
hududlar, mamlakatlar, jahon xo'jaligi yanada ko’proq integratsiyalashgan yaxlitlik 
belgilarini ola boshladi.
Bir sivilizatsiyadan boshqasiga o'tishda ishlab - chiqarishning texnologik uslubi 
o'zgaradi, ishlab - chiqarish vositalari to'plamidan va uni tashkil qilish usullaridan 
foydalanadigan - texnologik inqilob yuz beradi. Lekin ishlab - chiqarishning bu 
usuli doirasida sifat o'zgarishlari yuz beradi, texnik tizimlami energetic manbalari va 
umumiy tamoyillariga asoslangan, bu tizimlarga mos ishlab chiqarish shakllariga 
mos sifat o'zgarishlari yuz beradi. Ishlab chiqarishning industrial usuli qaysiki uni 
boshlanishini sanoat inilobi boshlab berdi, besh texnologik ukladlami o'z ichiga 
oladi. Ulardan birinchisi manufaktura ishlab chiqarish usulidan meros olingan 
texnikada quriladi; ikkinchisi - to'rtinchisi ishlab chiqarishning industrial usulini o'z 
-o'zini rivojlanishini tizimli bosqichini ifodalaydi, zamonaviy beshinchi XX asr 
oxirida rivojlangan mamlakatlarda yetakchi bo'lgan postindustrial ishlab chiqarishni 
texnologik usuliga o'tish bo'lib, uning ilk unsurlarini o'zida olib borib XXI asrda o'z 
asosida rivojlanadi. Har bir texnologik uklad o'z navbatida, 10 yil davomida bir - biri 
bilan o'zaro bog’langan texnika avlodlarini o'z ichiga oladi, ulaming har biri yirik 
kashfiyotni ba’zida yangilikni amalga oshiradi. Hozirgi zamon uchun hisoblash, 
lazer, kosmik, raketa texnikasini ko'rsatish mumkin. Har bir avlod umumiy 
texnologik tamoyil ko'pgina madvikatsiyalar va texnika modellami amalga tadbiq 
qiladigan yana yuqori darajadagi (ilmiy texnika yo'nalishidagi) texnologik siklini 
shakllantirish va joylashtirish bosqichi bo'ladi. Ishlab chiqarishning aralash 
texnologik usullari, texnologik ukladlari, texnikaning avlodlari umumiy dalalar, har 
xil faoliyatning o'tish davrlarini hosil qiladi, bu uzluksiz texnik 
progresni 
ta’minlaydi. Shu bilan bir vaqtda texnikani yangi avlodini, texnologik uklad va ishlab 
chiqarish usulini qaror topishi navbatdagi texnik progress, u yoki bu masshtabdagi va 
chuqurlikdagi texnologik to'ntarishni belgilaydi.
Qarama - qarshiliklarga quriladigan bir-birini almashtiradigan tamoyillardagi 
texnikaning o'tish avlodlari, o'tish texnlogik ukladlar samarasi pastdir. Yanada 
yuqori darajada 
turadigan, texnologik siklni o'rtasidagi, uni yetuklik fazasini 
ifodalaydigan, unga joylashtirilgan 
potensialni to'la amalga oshiradigan avlod va 
ukladlar ko'proq samarali bo'ladi.
Texnika taraqqiyotidagi bosqichlar insonning bilish, bilimlarini moddiylashuvi 
texnologik ko'nikmalarini aks ettiradi va o'z navbatida uning ishlab chiqarish 
qobiliyatlarini rivojlanishiga yangi bo'shliqlar ochidi. Niz.omiv ,ш т ц