O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Tayanch iboralar: 
Sivilizatsiya, sivilizatsiya piramidasi, 
mafkura, ishlab
chiqarish usuli, iqtisodiy usul, ijtimoiy ong, tarixiy burilish, tarixiy jarayon, lokal 
sivilizatsiya, jahon sivilizatsiyasi, 
A.Toynbi, 
O.Shpengler, 
S.Xantington,
N.Berdyayev, l.M.Dyakonov.
- 2 0 -

---

Savol va topshiriqlar
1. “Jahon sivilizatsiyasi” tushunchasini ochib bering va u “ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiya” tushunchasidan nima bilan farq qilishini tushuntiring.
2. Jahon va lokal sivilizatsiyalar dinamikasidagi o'zaro aloqasi qanday?
3. “Sivilizatsiya piramidasi”ni tuzilishini tavsiflab bering.
4. “Sivilizatsiya piramidasi” qavatlaridan qaysi biri jamiyat taraqqiyotida, jahon 
sivilizatsiyalarini almashuvida yetakchi o’rinni egallaydi?
5. Sivilizatsiyalarga tarix falsafasi nuqtai - nazaridan taxlil qilgan 
taniqli 
olimlaming konsepsiyalarini ko'rsating?
SIVILIZATSIYALAR ALMASHUVI MEXANIZMI
Nima uchun sivilizatsiyalar almashadi?
Chunki hukmron sivilizatsiya unga 
berilgan tarixiy muddatni tugatdi, o'z kuchini tugatdi, o'z hayotiy siklini so'nggi 
fazasiga kirdi. Boshlanishda u yosh to'la kuchga egaligi bilan aholining o'sib 
borayotgan ehtiyojlarini to'la qondirdi, iqtisodiy o'sishning yuqori darajasiga va 
ma’naviy sohani kotarilishiga yordam berdi. Lekin, keyin bu imkoniyatlar tugadi. 
Texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy - siyosiy mexanizmlar, ilmiy - texnik, ta’lim va 
madaniy kuch - quwatlar sezilarli eskirdi, to'zidi, tub yangiliklami qabul qilmaydi. 
Ko’tarilish davrida o'sib borgan ehtiyojlar bilan uni qondirish uchun yanada 
cheklangan imkoniyatlar o'rtasidagi oraliq kuchayib boradi.
Bu qarama - qarshiliklar sivilizatsiyaning butun hayot sikli davomida bir marta 
deb aytish mumkin emas. “Trayektoriya ko'proq “uch o'rkachli tuyani” eslatadi; 
odatda yuksalish uch marta kuzatiladi, uning orqasidan turg’unlik, tushkunlik yuz 
beradi.
Fazalar: tug’ilish shaklining yetuklik, qarish, tushkunlik, o'lim/
111, 
112, 
113-sivilizatsiyaning shakllanish, gullab-yashnash va keksayish
fazalaridagi yuksalish bosqichlari.
K l, K2, КЗ o'sha fazalarda tushkunlik bosqichlari.
Birinchi yuksalish - yangi sivilizatsiyaning shakllanish fazasida, tez tarqalishida 
nisbatau uzoq davo etmagan, lekin yuqoriligi kuzatiladi. Jamiyatning faol kuchlari 
yaratuvchanlik romantikasi bilan ruhlanganlar, yangilangan ishlab chiqarish kuchlari 
o'zlashtirish va taqsimot shakllari iqtisodiy o'sishning yuqori sur’atlarini tushkunlik 
vaqtida qiynalgan aholining turmush kechirish darajasi va sifatini yuqori bo'lishini
~ 21

---

ta’minlaydi. Lekin tezda yuksalish abadiy emasligi, u ko'p holda eski o'layotgan 
jamiyatning parchalarida ko'rilgani, muddati cheklangan yoshlik kuch - g’ayratiga 
asoslanganligi 
ko'rinadi. Siviiizatsiyaning ilk bosqichining birinchi tushkunligi, 
ko'ngil qolish davri kiradi.
Bu tushkunlikni bosib o'tib, romantik xom xayollardan qutulib ulg’aygan 
jamiyat nisbatan uzoq va barqaror yetuklik fazasini ko'tarilish davriga kiradi, 
qachonki o'z xususiy asosi rivojlanayotganda bu siviiizatsiyaning mohiyati, asosiy 
belgilari va afzalliklari to'la hajmda ko'rinadi.
Yetuklik fazasi ertami, kechmi nihoyasiga yetadi. Bu sivilizatsiyaga berilgan 
kuch - qudratni tugash belgilari quyuqlasha boshlaydi, boylikning kam ulushini 
olgan ijtimoiy qatlamlaming noroziligi kuchaya boshlaydi. Ijtimoiy mehnatning 
unumdorligini o'sish sur’atlari pasayadi, yetuklik fazasini tugallaydigan yangi 
tushkunlik boshlanadi. Biroq, bu sivilizatsiyani hali tugashi emas. Yemirilishni o'sib 
borayotgan belgilari bilan tetiklangan sivilizatsiya yangi sharoitlarga qo'llashga mos 
yangiroq davom etmaydigan va yuqori bo'lmagan yuksalishga qayta qurishlar uchun 
so'ngi urinishlarga o'zida kuch topadi. Lekin bu eskirgan kasal organizmni qayta 
jonlantirishga urinish, uning keksaygan organlariga “uchinchi yoshlik”ni berish 
mumkin emas. Uzoq davom etmagan yuksalish orqasidan navbatdagi sivilizatsiyaga 
o'tish davri boshlanganini bildirgan jamiyatning umumiy tushkunligi boshlanadi. 
Yangi sivilizatsiyani shart - sharoitlari va unsurlari o'tmishga ketayotgan, mahkum 
jamiyatning bag’rida tug’ilib o'zini bildirayotgan edi.
Har qanday siviiizatsiyaning harakat trayektoriyasi ana shunday. Bu Qadimgi 
Sharqda Misr, Osuriya, Xett va boshqa bir necha davlatlar tarixida yaqqol ko'rinadi, 
qayerlarda yuksalish va o'tish davrlarining fazalari, og’ir yo'qotishlar bilan yuz berdi. 
Bu bosqichlami industrial jamiyat misolida ham ko'rishimiz mumkin. Birinchi 
yuksalish XIX asr boshida kuzatildi, bu sanoat inqilobini yutuqlarini o'zlashtirish 
natijasi edi. Ikkinchi, uzoqroq (40-yillar tushkunliklaridan keyin) XIX asming II 
yarmidan - XX asr boshlarigacha - industrial siviiizatsiyaning gullab - yashash 
yetuklik davri edi. Keyin ikki jahon urushlari va industrial jamiyatning so'nishini 
boshlab bergan og’ir jahon tushkunligining 30 yillik davri kirdi. Lekin, XX asming 
50-60 yillarida u yana bir yuksalish davrini boshdan kechirdi. Bu insoniyatni 
nihoyasiz gullab - yashnash davriga kirgani, tushkunliklardan xalos bo'lgani 
to'g’risida xom xayollami tug’dirdi. Lekin XX asming 70-80 yillar boshlaridagi va 
90-yilIar boshlaridagi jahon tushkunliklari bu xom xayollami tarqatdi va ikki yuz 
yildan ko'proq davom etgan industrial sivilizatsiyani halokatga mahkumligini, 
postindustrial jamiyatni shakllanishi shubhasizligini ko'rsatdi.
Sivilizatsiyalar almashuvi qanday yuz berdi? Sivilizatsiyalar almashuviga 
sabab bo'lgan o'zgarishlaming birinchi manbasini piramida poydevorida, insonda, 
uning ehtiyojlari va qobiliyatlari - bilimlari, malaka, manfaatlari dinamikasidan izlash 
zarur. Biologik va ijtimoiy jihatdan oila, alohida odamning ehtiyojlari o'zgaradi. 
Odamlaming har bir yangi avlodi ehtiyojlami qondirishni erishilgan darajasiga 
suyangan holda oziq - ovqat, kiyim, uy - joy, taqinchoqlarga va hokazo yangi 
talablar qo'yadi. Oilalar iste’mol qiladigan mahsulotlami, xizmatlami ishlab 
chiqarish uchun qo'shimcha tabiiy xomashyo, buyumlar, mehnat qurollari, energiya 
manbalarini jalb qilish kerak. Aholi sonini o'sishi, ijtimoiy kelishmovchiliklar va
- 2 2 -

---

urushlar - boshqaruv, mudofaa, tartibni saqlash ehtiyojlari uchun ijtimoiy ehtiyojlar 
doirasini 
kengaytiradi. Ma’naviy shadagi ehtiyojlami o'sishi cheksiz, yangi 
hududlarni, ko'pincha noqulay iqlitn sharoitlari bilan yangi hududtami o'zlashtirish 
qo'shimcha ehtiyojlami keltirib chiqaradi. Atrof - muhitni ifloslanishi, jamiyatni 
faoliyati tufayli biosferaga yetkazilgan zarar, ishlab chiqarishni tabiiy shart - sharoiti 
va odamlami hayoti uchun g’amxo'rlik qilish doirasini kengaytiradi. Inson, oila, 
jamiyatning ehtiyojlar tuzilmasini murakkablashuvi va hajmini o'sishi jamiyat 
piramidasining barcha qavatlarida o'zgarishlar uchun turtki beradi.
Odamlaming ehtiyojlarini o’sishini umumijtimoiy 
qonunni - modiy 
va 
ma'naviy, shaxsiy, ishlab - chiqarish va harbiy, joriy va istiqboldagi - to'g'ri chiziqda 
tushunish kerak emas. Ehtiyojlar bir tekisda o'smaydi, u o'z sikllik xususiyatiga ega. 
Yangi sivilizatsiyani shakllanish davrida iqtisodiy o'sish sur'atlarining kuchli o'sishi 
va jamg'arish, ba'zida tez sur'atlar bilan o'sib borsada, o'sib borayotgan boylik hajmi 
bir qismi ehtiyojlami qoplashga sarflanadi. Aholini barcha qatlamlari bir xil sur'atda 
bo'lmasada, boyib boradi. Lekin yetuklik fazasida kutish - umidlar oqlangani umri 
qisqaligi ko'rinadi. Istemol jamg'armasining o'sish sur'atlari sekinlashadi, yangi 
avlodning o'tmish o'sish sur'atlari bilan qamchilangan, ehtiyojlari esa o'sib 
borayotgan talabiami qo'yadi, qaysiki u to'la hajmda qoniqtirilmaydi. Turli ijtimoiy 
qatlam va guruhlar o’rtasida sekin sur'atlar bilan o'sayotgan boylikni qayta bo'lish 
uchun kurash kuchayadi. Ijtimoiy qarama - qarshilik va kelishuvlar kuchayadi. 
Hukmron elita yaqinlashib kelayotgan ijtimon bo'ronlari yer osti qimirlashlarini his 
qilib ulami sekinlatishga urinadi, norozi ommaga “non va tomoshalar” tashlashga 
harakat qiladi, shu bilan birga tashqi manbalar, militorizm, ta'sir doiralari va 
hududlarni qayta taqsimlashni qo'llashga harakat qiladilar. Bu harbiy sohani 
kuchayishiga olib keladi va yaratilgan milliy boylikda shaxsiy istemol jamg'armasini 
hissasini yanada kamayishiga olib keladi.
Bunday yo'lning istiqboli yo'qligi umumsivilizatsiya tushkunligi davrida ochiq 
ko'rinadi. Ishlab - chiqarishning 
tushkunligini boshlanishi turmush darajasini 
pasayishiga, va keyin aholining ko'pchilik qatlamlarini kambag'allashuviga olib 
keladi. Davlat aholining yordamga muhtoj qatlamlariga yordam berishga urinadi, 
lekin uning imkoniyatlari daromadlarni qisqarishi va byudjet taqchilligi bilan 
cheklangan. Qo'shiincha emissiya, muomalaga qo'shimcha pul masalasini tanlashga 
to'g'ri 
keladi, 
bu 
inflyatsiyani 
kuchaytirib 
aholini 
ko'pchilik 
qismini 
qashshoqlashuviga, investitsiyalami qadrsizlanishiga olib keladi. Boylikni qayta 
taqsimlash, asosan “soyadagi iqtisod” foydasiga kuchayadi.
Ehtiyojlar tushkunligi oqibati bir xil emas. Bir tomondan resurslar 
imkoniyatlari bilan oqlanmagan, asossiz yuqori parazitik ehtiyojlar “yuviladi” (bu 
XX asming 70-yillaming oxiri - 80-yillar boshlarida rivojlangan mamlakatlarda yuz 
berdi).
Jamiyatning cheklangan resurslari va o'zgargan sharoitlarga mos yangi 
ratsional istemol modeli shakllantiriladi. Bilim va ko'nikmalami yangilash 
faollashadi, noqulay muhitda jon saqlash va rivojlanish samarali yo'llari va shakllari 
izlanadi. Boshqa tomondan jamiyat a'zolarining ko'payib borayotgan qismi 
tirikchilik uchun ishlashdan mahrum bo'ladi, ishsizlar, uysizlar toifasiga tushib 
qoladi, jinoyat dunyosini to'ldiradi.
~ 23 ~

---

Parallel ravishda o'zgarishlar sivilizatsiya piramidasini yuqori qavatini -
ma'naviyat sohasini qamrab oladi. Ijod kishilari, o'qituvchilar, vrachlar, olimlar 
boshqalardan oldin ahvol og'irlashayotganini sezadilar. O'tmish to'ntarish g’oyalrini 
o'zida singdirgan, qaysiki uni bayrog'i ostida hozir hukmron jamiyat shakllangan, 
ular boshqalardan ko'ra ko'proq bu g'oyalar va amaliy hayot to'g'ri kelmasligini 
ko'proq his qiladilar. Yirik yangi g’oya 
va yirik kashfiyotlarga talab deyarli 
bo'lmaydi - ular ulkan 
sekin harakat 
qiluvchi 
davlat Mashinasi 
va 
Monopolliyalarning eskirgan texnik tizimlari bilan rad qilinadilar. Tushkunlilcdan 
chiqish uchun ko'plab yangi g'oyalar, konsepsiyalar ilgari suriladi, lekin ulaming 
ko'pchiligi aldandan ma'lum edi. Lekin asta-sekin ilmiy merosda qadryatlar tizimida 
yangi ijtimoiy ideal shakllana boshlaydi va lining tarafdorlari ko'payib boradi va 
nihoyatda jamiyatning faol qismini ergashtiradi. Hammadan kech ijtimoiy ongni 
yemiriiishiga ta'lim tizimi javob beradi; qachonki yangilangan bilim va g'oyalar, 
maktab va o'quv darsliklariga kiritilsa, ma'naviy sohadagi tushkunlik tugallangan 
deb hisoblash mumkin. Sivilizatsiyalar almashuvi jarayoni piramidaning quyi va 
yuqori qavatlaridan, ehtiyojlar va ma'naviy dunyo tushkunligidan boshlanadi, 
sub'ektiv omildan kelib chiqadi. Lekin u ishlab -chiqarishning texnologik va iqtisodiy 
usullarida va ijtimoiy - siyosiy tuzumda tub o'zgarishlar bo'lmasa amalga oshmaydi.
Jamiyatning texnologik bazasi eng katta inersiyaga ega. Bu ajablanarli emas, 
texnologik tizimlami (zavodlar, inshootlar, kommunikatsiya qurilish, mashinalami 
loyihalash, ishlab - chiqarish va ekspluatatsiya qilish, tabiiy boyliklami o'zlashtirish) 
ulkan mablag'lar ajratiladi, qaysiki ular o'zini qoplashi kerak. Kashfiyotlar yangi 
texnologik tizimlarga joriy etilishidan oldin sinchiklab amaliy samaradorhgi 
ekspertizadan o'tkaziladi. Buning uchun ishlab - chiqarish infrastrukturasi qiyofasini 
o'zgartirish, xodimlami qayta tayyorlash, eskirgan mashinalami almashtirish, ishlab - 
chiqarishni tashkil etishni samarali shakllarini tadbiq etishi lozim bo'ladi. Texnologik 
bazani qayta qurish ishlab - chiqarishni qisqarishi, eskirgan ishlab - chiqarish 
apparatini to’la yuklanmagani va almashtirish, asosiy jamg'armalami tubdan 
yangilash bilan bog'liq. Texnologik tushkunlik va to'ntarish - sivilizatsiyalar 
almashuvi mexanizmining o'zgarmas unsirlaridir. Shu bilan birga ular ishlab - 
chiqarish va texnikani qo'llashning barcha sohalarini qamrab oladi va to'ntarish 
ekitsentridan periferiyaga ko'ehadi. Dastlab ishlab - chiqarishning eski va yangi 
texnologik uslublarini qamrab olgan o'tish gibrid texnologik uklad paydo bo'lgan. 
Faqat keyingi bosqichda yangi sivilizatsiyaning texnologik bazasiga to'la hajmda 
mos uklad shakllanadi. Texnologik sohadagi o'tish bosqichi doirasi bizning 
davrimizda taxminan bir yarim asr vaqtni tashkil etadi.
Texnologiya iqtisodiyot bilan ajralmas bog'langan. Jamiyatning texnologik 
asosidagi tub o'zgarishlar ishlab - chiqarishning iqtisodiy usulida siljishlarga olib 
keladi, qaysiki qayta ishlab - chiqarish tuzilmasida o'z ifodasini topadi. Turli qayta 
qurish sektorlari orasida proporsiyalar o'zgaradi. Tushkunlik sharoitlarida iste'mol 
sektorining 
hissasi - oraliqdagi 
ulushlaming (xomashyo, buyumlar, yoqilg'i, 
energiya) harbiy, investitsiya va intellektual sektorlar, qoplash (amortizatsiya) va 
jamg'armalaming qisqarishi hisobidan o'sadi. Harbiy konfliktlar harbiy sektoming 
ulushini yana ko'paytirib yuborishi mumkin. Iste'molni jonlanish fazasida 
texnologik bazani 
qayta qurish investitsiya va intellektual sektorlar ulushini
-
24
-

---

ko'payishini talab qiladi, bu ishlab - chiqarishni 
o'sishini boshlanishi bilan 
yengiliashadi. Tushkunlik sharoitida qo’shimcha mahsulot ulushi pasayadi, shaxsiy 
daromadlar 
zaruriy 
mahsulotni 
to'la 
kattaligini 
aks 
ettirmaydi, 
asosiy 
jamg'armalaming (qaysiki sezilarli qismi chiqib ketadi) ko'chirilgan qiymati 
amortizatsiyada o'z ifodasini topadi. Keyingi fazada qayta ishlab -chiqarishning 
samaradorligini 
oshishi orqasidan qo’shimcha mahsulotning normasi o'sadi, bu 
jamg'arma fondini ko'paytirib, bir vaqtni o'zida yangi texnologiya bazasida ishlab -
chiqarish va mahsulotni yangilashga imkon beradi. Investitsiya kompleksini ulushi 
ham tegishli o'sadi.
Har bir sivilizatsiya ishlab - chiqarish munosabatlari tizimiga - (mulkchilik) 
o'zlashtirishning shakllariga taqsimot, ayirboshlashga sifat o’zgarishlarini kiritadi. Bu 
o'zgarishlar o'z birinchi manbasi insonga ega ishlab -chiqarishning ma'lum 
texnologik tashkiliy shart - sharoitlarida optimal manfaat, motivatsiya mexanizmi 
yaratish zarur.